مرکز پژوهش ­های اتاق ایران تهیه و انتشار سلسله گزارش ­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش ­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در چهل و پنجمین گزارش از این سلسله گزارش­ ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده و آخرین روندها و پیش­بینی ­های اقتصادی تهیه شده توسط بزرگ ­ترین نهادهای اقتصادی بین ­المللی، در قالب داده­ های تازه مورد واکاوی قرار گرفته­ اند.

در بخش تحولات جهان،  اتحادیه اروپا در واکنش به الحاق بخش‌هایی از اوکراین به خاک روسیه، هشتمین بسته تحریمی را علیه این کشور اعمال کرد. این بسته ممنوعیت‌های وارداتی جدید اتحادیه اروپا به ارزش ۷ میلیارد یورو را برای محدودکردن درآمدهای روسیه و همچنین محدودیت‌های صادراتی اعمال می‌کند که مجموعه نظامی و صنعتی کرملین را از فناوری‌های کلیدی موردنیاز اقتصاد روسیه و نیز از خدمات اروپایی محروم می‌کند. این تحریم‌ها همچنین تأمین تجهیزات برای ارتش روسیه را ممنوع می‌کند. گزارش جدید آنکتاد موسوم به تجارت و توسعه 2022 که اخیراً منتشر شده هشدار می‌دهد که سیاست‌های پولی و مالی جدید در اقتصادهای پیشرفته خطر سوق دادن جهان به سمت رکود جهانی و طولانی‌مدت را دارد و خسارتی بدتر از بحران مالی در سال 2008 و شوک COVID-19 در سال 2020 به بار می‌آورد. کشورهای با درآمد متوسط در آمریکای لاتین، و همچنین کشورهای کم‌درآمد در آفریقا، در مقایسه با سایر مناطق، امسال شدیدترین کاهش را خواهند داشت. نرخ رشد در آسیای شرقی و جنوب شرقی به میزان قابل‌توجهی کمتر از آنچه در پنج سال قبل از همه‌گیری کووید -19 تحقق یافت، خواهد بود. در سراسر آسیای جنوبی و غربی، نوسانات بازار جهانی انرژی منجر به چشم‌اندازهای رشد کندتر و متفاوت می‌شود. (محیط پیرامونی ایران)

 در تحولات منطقه‌ای  سرمایه‌گذاری 37 میلیارد دلاری عربستان در بازی‌های رایانه‌ای  و قرارداد جدید امارات و عراق برای انتقال نفت از جنوب عراق به مشتریان بین‌المللی از جمله اخبار مهم منطقه است. آما‌رهای جدید دولت ترکیه نشان از صادرات گسترده این کشور به عراق طی ماه‌های اخیر دارد، به‌گونه‌ای که عراق در رتبه سوم بزرگ‌ترین واردکننده از ترکیه قرار گرفته است. از سوی دیگر مقامات ترکیه اخیراً از روسیه خواسته‌اند تا دریافت بخشی از هزینه خرید گاز طبیعی را به تعویق بیندازد؛ زیرا ترکیه به دنبال کاهش هزینه‌های ناشی از افزایش قیمت انرژی است. در جنوب ایران ، تجارت الکترونیک امارات رقیب قدرتمند منطقه ای ایران تا سال 2026 به 2/9 میلیارد دلار خواهد رسید. رصد تحولات تجارت کشور امارات حاوی نکات مهمی برای ایران است.

 در بخش داده‌های تاز ه برآورد جدید سازمان تجارت جهانی از رشد اقتصاد جهانی نشان می دهد حجم تجارت جهانی کالا در سال 2022، 3.5 درصد رشد کند و در سال 2023 به 1.0 درصد کاهش یابد. در گزارش قبلی، سازمان تجارت جهانی رشد اقتصاد جهانی در 2023 را 3.4 درصد برآورد کرده بود. این گزارش نشان می دهد به طور کلی تجارت و تولید توسط چندین شوک مرتبط از جمله جنگ در اوکراین، قیمت‌های بالای انرژی، تورم و انقباض پولی تحت‌تأثیر قرار خواهند گرفت. نکته حائز اهمیت اینکه خاورمیانه قوی‌ترین رشد حجم تجارت را در سال 2022 در هر دو بخش صادرات (14.6 درصد) و واردات (11.1 درصد) خواهد داشت.

داده‌های گزارش اخیر سازمان تجارت جهانی برای دیپلماسی اقتصادی ایران که تمرکز خود را بر توسعه روابط با روسیه و جمهوری‌های شوروی سابق گذاشته نشانه‌های امیدوارکننده‌ای ندارد. اقتصادهای روسیه و جمهوری‌های شوروی سابق به‌شدت تحت‌تأثیر جنگ اوکراین قرار گرفته‌اند و حجم تجارت و به‌ویژه واردات آنها سقوط شدیدی را تجربه می‌کند. در مقابل همان گونه که داده‌ها نشان می‌دهد، رشد واردات خاورمیانه چشمگیر است و ایران نیاز دارد تا این منطقه و به‌ویژه کشورهای نفت‌خیز و به طور خاص عربستان را از اولویت بالاتری در دیپلماسی اقتصادی خود برخوردار سازد.

مرکز پژوهش­های اتاق ایران در رویکردی تازه انتشار سلسله گزارش های "پایش تحولات تجارت جهانی" با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران را در دستور کار قرار داده است. در این قالب رویدادهای کلیدی از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی  و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می گیرند. در دهمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه­ای محیط ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار گرفته­اند.

در بخش اول این گزارش و در ذیل عنوان  پایش تحولات در لایه جهانی، ارزیابی جدید آنکتاد از تجارت جهانی مطرح شده که نشان می‌دهد تجارت جهانی در سال ۲۰۲۱ در قیاس با ۱۰ سال گذشته به‌شدت رشد خواهد کرد. داده‌های اولیه در این مورد نمایانگر آن است که ارزش تجارت کالایی در جهان در قیاس با سال ۲۰۲۰ حدود ۳۰ درصد و در قیاس با سال ۲۰۱۹ حدود ۱۵ درصد افزایش‌یافته است.  در خبری دیگر و در نخستین نشست شورای تجارت و فناوری آمریکا و اروپا،  امنیت زنجیره تأمین نیمه‌رساناها، مقابله با سوءاستفاده از فناوری هوش مصنوعی، کنترل صادرات در فناوری‌های حساس، نظارت بر سرمایه‌گذاری و مقابله با چالش‌های تجارت جهانی به عنوان 5 اولویت در همکاری آمریکا و اروپا  تعیین شد. از سوی دیگر بریتانیا نیز پس از برگزیت به دنبال توافقات جدیدی می­باشد که  آغاز روند الحاق به موافقت‌نامه جامع و پیشرفته مشارکت فراپاسیفیکی  و تلاش برای انعقاد موافقت‌نامه تجارت آزاد با ایالات متحد از جمله این تحرکات است.  در سوی دیگر و در منطقه آسیا استراتژی کلان چین تا 2035 با عنوان" مسیر حماسی از فقر تا رفاه" مورد توجه قرار گرفته که مهم‌ترین هدف‌گذاری این سند تبدیل چین به کشوری توسعه‌یافته تا سال ۲۰۳۵ است. مخالفت ژاپن با الحاق چین به موافقت‌نامه جامع و پیشرفته فراپاسیفیکی  و برگزاری دومین نمایشگاه تجاری چین و آفریقا  از دیگر موضوعات مورد بررسی است.

در ارتباط با تحولات  منطقه،‌ سرمایه‌گذاری 3.5 میلیارد دلاری چین در بندر کراچی پاکستان باهدف متحول کردن این بندر و تبدیل آن به بندری در کلاس جهانی از اهمیت ویژه­ای برای ایران برخوردار است. عدم تمایل چین به سرمایه‌گذاری در سواحل ایران و توجه فزاینده این کشور به اقتصاد پاکستان نیز از منظر منافع ملی ایران و تعریف واقعی و غیردیپلماتیک این کشور از ایران شایسته توجه است. از سوی دیگر  برنامه عملیاتی روسیه برای توسعه روابط اقتصادی و تجاری با مجموعه آسه آن مورد بررسی قرار گرفته که این موضوع نیز از منظر منافع ژئواکونومیک ایران اهمیت دارد. مطرح‌کردن کریدور شمال - جنوب به‌عنوان بخشی از زیرساخت "زنجیره عرضه میان جنوب شرق آسیا و اروپا" می‌تواند در مذاکرات با آسه آن و اتحادیه اقتصادی اوراسیا مدنظر قرار گیرد.  اما یکی از مناقشه برانگیزترین مسائل منطقه­ای به یقین  آینده تاریک اقتصاد سیاسی افغانستان است که اثرگذاری بالایی بر ایران خواهد داشت. گزارش جدید بانک جهانی از چشم‌انداز تراژیک اقتصاد افغانستان حکایت دارد. ترکیب عواملی چون حکومت طالبان، شدیدترین خشکسالی 70 سال اخیر، بحران کرونا، تحریم‌ها علیه طالبان، قطع کمک‌های بین‌المللی و وابستگی شدید اقتصاد این کشور به کمک‌های خارجی، زمینه را برای بدترین بحران اقتصادی این کشور در دو دهه اخیر فراهم آورده است. سقوط اقتصادی افغانستان به معنای ازدست‌رفتن یکی از بازارهای صادراتی مهم ایران نیز خواهد بود.