مرکز پژوهش ­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش­­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در هشتاد و یکمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­­ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه­ ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین ­المللی در قالب بخش پژوهش­ها و کتاب­های تازه، ارائه شده است.

همچنان که آنکتاد در مورد وقوع بحران­های خشکسالی در کانال پاناما، حملات به کشتی‌ها در دریای سرخ و وقوع تنش‌های ژئوپلیتیکی در دریای سیاه و اثر آن بر تجارت جهان؛ هشدار داده، اتحادیه اروپا هم با هدف مقابله با ناآرامی‌های ژئوپلیتیکی و پیشرفت‌های تکنولوژیکی، مقررات جدیدی را در مورد تشدید کنترل بر تجارت تدوین نموده که نشان دهنده اتخاذ رویکردی محتاطانه‌تر و راهبردی‌تر در تجارت خارجی این منطقه است. شاید نگرانی­های نوظهور ناشی از همین تنش­ها سبب شده تا بریتانیا علی­رغم تحریم­های اعمال شده بر روسیه، در تناقضی آشکار، ضمن حمایت از اوکراین، اقدام به ارائه خدمات بیمه­ای به نفتکش­های روسی بکند. در واقع علی­رغم تحریم­ها، روسیه به تجارت آسان و جهانی نفت خود ادامه داده و در زمینه تولید محصولات کشاورزی هم عملکرد خوبی داشته و عنوان بزرگ­ترین صادرکننده غلات را در سال­های اخیر به خود اختصاص داده است.

در سطح منطقه هم تشدید اقدامات سخت­گیرانه آمریکا در مورد تحریم بانک­های حامی روسیه سبب شده تا بانک­ها و مؤسسات مالی ترکیه اقدام به تعلیق روابط خود با روسیه نمایند. محدودیت‌هایی که روسیه آن را ناشی از اعمال فشار بی‌سابقه آمریکا بر ترکیه می­داند. ترکیه همچنین روابط تجاری خود را با کشورهایی مانند عراق که بازاری بالقوه بزرگ محسوب می­شوند، افزایش داده است. عراق در حال برنامه­ریزی برای جذب توریست به استان‌های اقلیم کردستان است و توافقنامه­ ای نیز در باب همکاری با عربستان سعودی در زمینه استفاده از فناوری‌های جدید و به‌روز در صنعت سیمان منعقد نموده تا گام مهمی در کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی ناشی از تولید سیمان برداشته باشد. افزایش همکاری­های قطر و ژاپن در زمینه تامین میعانات گازی برای ژاپن و توافق دو کشور هند و امارات در زمینه تامین گاز مایع برای هند نیز از جمله توافقاتی است که در زمینه انرژی در سطح منطقه صورت گرفته است. دولت مصر هم در راستای تنوع‌بخشی به منابع مالی کشور از طریق ورود به بازارهای جدید و استفاده از ابزارهای مالی متنوع، برای اولین‌بار در حال بررسی امکان انتشار اوراق قرضه به درهم امارات، روپیه هند و دلار هنگ‌کنگ بوده و عزم خود را در تقویت همکاری با امارات متحده عربی به‌ویژه در حوزه‌های مالی و سرمایه‌گذاری جزم کرده است.

در بخش پژوهش­های تازه، چهار گزارش مورد بررسی قرار گرفته است. گزارشی که توسط آنکتاد در مورد پایش روندهای سرمایه ­گذاری مستقیم خارجی در جهان منتشر شده، نشان­دهنده کاهش سطح سرمایه‌گذاری خارجی در جهان است. اگرچه پیش ­بینی تثبیت شرایط تأمین مالی برای معاملات سرمایه‌گذاری بین‌المللی در سال 2024، روزنه امید کوچکی را پیش چشم سال جاری میلادی گشوده است. آنکتاد همچنین طی گزارش دیگری، تحلیلی عمیق از ارتباط بین تنوع صادرات و نابرابری درآمد ارائه داده که حاوی نکات ارزشمند و جالب توجهی است. گزارش دیگر این نهاد هم به تأثیرات اقدامات غیر تعرفه‌ای بر امنیت غذائی پرداخته و ضمن آن بر اهمیت افزایش میزان شفافیت مقررات و حجم سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های باکیفیت و ایجاد همگرایی در مقررات بین‌المللی تاکید نموده است. بانک جهانی نیز طی گزارشی تأثیر تغییرات آب‌وهوایی بر بازارهای کار، به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه را مورد بررسی قرار داده و بر تأثیرات پیچیده تغییرات آب‌وهوایی بر بازار کار و ضرورت مداخلات هدفمند سیاستی در این حوزه تاکید نموده است.

مرکز پژوهش ­های اتاق ایران تهیه و انتشار سلسله گزارش ­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش ­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­ گیرند.

در بیست و نهمین گزارش از این سلسله گزارش­ ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه­ ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده و آخرین روندها و پیش ­بینی ­های اقتصادی تهیه شده توسط بزرگ ­ترین نهادهای اقتصادی بین ­المللی، در قالب داده­ های تازه مورد واکاوی قرار گرفته ­اند.

در بخش تحولات جهانی تغییر پارادایمی در سیاست‌ های اقتصادی و تجاری ایالات متحده و اتکای آمریکا به زنجیره های عرضه کلیدی کشورهای مورد اعتماد برای افزایش امنیت زنجیره های ارزش، مورد توجه قرار گرفته است. کنش متفاوت آمریکا بر مبنای منطق امنیت اقتصادی احتمالاً تاثیرات مهمی بر اقتصاد جهانی خواهد داشت و به تدریج به شکل گیری بلوک های متفاوت و تا حدی منفصل از یکدیگر در اقتصاد جهانی منجر خواهد شد. تحولات تحریمی روسیه عمدتا بر محور کشمکش این کشور و اتحادیه اروپا بر سر نحوه پرداخت قیمت گاز به روبل بوده است. امضا موافقتنامه تجارت آزاد  میان بریتانیا و هند از دیگر رویدادهای مهم در سطح بین ­المللی بود.

در منطقه تنش میان پاکستان و چین بار دیگر خبر ساز شد.  پاکستان دفتر مدیریت کریدور اقتصادی چین و پاکستان را منحل کرد. برخی این موضوع را نشانه تشدید اختلافات چین و پاکستان، کاهش اهمیت کریدور برای دولت جدید پاکستان و چراغ سبز دولت جدید پاکستان به آمریکا تلقی کرده اند. کوشش های اسرائیل برای نفوذ اقتصادی در خاورمیانه و احیای روابط با طیف هرچه بیشتری از کشورها از یک سو و تلاش‌ های دولت ترکیه برای گذر از اختلافات با کشورهای عربی و اسرائیل، کاستن از بحران اقتصادی این کشور و تعیین موقعیت جدید در موازنه قدرت در حال تحول منطقه ای، زمینه را برای احیای روابط دو طرف فراهم آورده است.  حمایت ۱۴۶ میلیون دلاری عربستان سعودی از شرکت های کوچک و متوسط ، تشکیل شورای تجارت عربستان و قطر ، گسترش روابط تجاری امارات و کره جنوبی از طریق امضای توافقنامه میان اتاق های دو کشور و  بازگشت قطری ها به اقتصاد مصر از دیگر تحولات در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس است. همچنین باید به تصمیم دولت طالبان مبنی بر توقف فعالیت بازارچه های مرزی به دلیل رواج گسترده قاچاق از طریق این بازارچه‌ ها اشاره کرد.

موضوع مهم تاثیرات جنگ اوکراین بر اقتصاد جهانی از دیگر مسائلی است که مورد بررسی قرار گرفته است. از یک سو بحران اوکراین تاثیرات قابل توجهی بر بازار مواد غذایی و امنیت غذایی کشورهای اسلامی و بازار موسوم به حلال گذاشته است. بخش قابل توجهی از کشورهای اسلامی به واردات مواد غذایی از روسیه و اوکراین به شدت وابسته اند. شرایط جنگی باعث شده تا زنجیره ارزش دچار اختلال شود، کمبود و گرانی مواد غذایی در این کشورها به طور فزاینده ‌ای احساس گردد. از سوی دیگر گزارش جدید بانک جهانی در مورد چشم انداز بازار کالاهای کلیدی در جهان که ۲۲ آوریل ۲۰۲۲ منتشر شده در مورد تاثیرات جنگ اوکراین بر قیمت کالاها در جهان هشدار می دهد. از منظر گزارش افزایش قیمت انرژی در دو سال گذشته بیشترین میزان از سال ۱۹۷۳ و بحران جهانی نفت بوده است. قیمت آن دسته مواد غذایی که روسیه و اوکراین تولید کنندگان بزرگ آن محسوب می ‌شوند و همچنین کودهای شیمیایی که برای تولید به گاز طبیعی نیاز دارند به بالاترین میزان از سال ۲۰۰۸ رسیده است. بانک جهانی این شوک را بزرگترین شوک به قیمت کالاها از دهه ۱۹۷۰ توصیف کرده است.

در بامداد روز 24 فوریه سال 2022 مصادف با پنجشنبه 5 اسفند 1400، حمله روس‌ها به اوکراین با قوای موشکی شروع شد و ادوات زرهی نیز از نواحی مختلف خود را به مرز رساندند. البته در ابتدا ادعاهایی مبنی بر اجرای یک رزمایش شنیده می‌شد اما ادامه دار بودن حرکت نیروها از رسته‌های مختلف زمینی و پدافند و پشتیبانی نشانه‌هایی بر وقوع ماجرای جدی‌تر بود. این حمله نکاتی را برای دنیا، خاورمیانه و ایران خواهد داشت. این نکات در برخی موارد می تواند تهدیدآفرین و در برخی موارد فرصت آفرین باشد. به همین دلیل ضروری است تا ضمن بررسی وضعیت اقتصادی این دو کشور درگیر جنگ، تهدیدها و فرصت های پیش آمده نیز مورد بررسی قرار گیرند.
با بررسی وضعیت اقتصادی کشورهای روسیه و اوکراین، مشخص شد، کشورهای روسیه و اوکراین مجموعاً 12 درصد از وسعت جغرافیایی جهان و 5/2 درصد از جمعیت جهان را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین در سال 2020، کشور اوکراین بر خلاف کشور روسیه رشد مثبت اقتصادی را تجربه کرده است. وضعیت اقتصادی در روسیه و اوکراین نشانگر آن است که درآمد سرانه روسیه حدود دو برابر درآمد سرانه در کشور اوکراین است. این دو کشور مجموعاً حدود 3/1 درصد صادرات جهان و 2 درصد واردات جهان را به خود اختصاص داده اند. در همین رابطه ذکر این نکته ضروری است که در سال 2020 صادرات ایران به روسیه ده برابر صادرات به اوکراین بوده است و کشور روسیه رتبه نهم را به خود اختصاص داده است که همین رتبه برای اوکراین، رتبه 38 بوده است. همچنین واردات ایران از روسیه حدود 20 برابر واردات ایران از اوکراین بوده است و کشور روسیه از این لحاظ رتبه 7 را به خود اختصاص داده و همین رتبه برای اوکراین، 38 است. این نکته گواه حجم بالای تجارت ایران با روسیه به عنوان یکی از شرکای اصلی تجاری بوده است. همچنین دو کشور روسیه و اوکراین با کشور چین روابط تجاری بالایی داشته اند، و چین جزء سه کشور در صدر تجارت با دو کشور بوده است، هرچند که روابط چین با روسیه بسیار استراتژیک تر و عمیق تر است.
همانطور که گفته شد، این بحران برای کشورهای جهان و ایران، تهدیدها و فرصت‌هایی را به همراه دارد. مسلماً یکی از بزرگترین تهدیدهایی که این بحران می‌تواند برای کشورهای به خصوص اروپایی داشته باشد، بحث انتقال انرژی است. امروزه کشور روسیه یکی از بزرگترین تامین کنندگان گاز اروپا است، که همین موضوع تبدیل به اهرم فشاری برای روسیه شده است و کشورهای اروپایی به راحتی قادر به اعمال تحریم های سختگیرانه علیه این کشور نیستند. همچنین با این بحران، قیمت نفت جهانی با افزایش بی سابقه ای روبرو شده است که می تواند بر زنجیره تامین کالاها نیز اثرگذار باشد. از طرفی کشورهای درگیر این بحران یعنی روسیه و اوکراین، جزء کشورهای اصلی تولیدکننده غلات در دنیا هستند که این موضوع بسیاری از کشورها را در تامین کالاهای اساسی خود با نگرانی روبرو کرده است. از طرفی با شروع پاندمی کرونا، کشورهای دنیا به خصوص کشورهای اروپایی به تدریج در حال خروج از رکود ناشی از کرونا بودند که با بحران بوجود آمده و علاوه بر آن، افزایش قیمت انرژی، می‌توان انتظار به وجود آمدن یک رکود تورمی در کشورهای اروپایی را داشت. در این بین تاثیرات جانبی دیگر این بحران، بر بخش گردشگری، بر قیمت طلای جهانی و همچنین دستاوردهای علمی از طریق محدودیت های پذیرش دانشجو نیز قابل بررسی است.
با بررسی این بحران و تهدیدها و فرصت‌های پیش آمده برای ایران به خصوص در حوزه انرژی و تامین مواد غذایی، در درجه اول باید اولویت اساسی کشور، به سرانجام رساندن توافقات هسته ای و رفع تحریم های اقتصادی باشد تا بتوان از فرصت های پیش آمده با توجه به افزایش قیمت نفت، استفاده کرد. همچنین برای پیشگیری از سرایت بحران مواد غذایی به کشور، باید به دنبال کشورهای جایگزین تامین مواد غذایی بود.

جنگی که روسیه علیه اوکراین آغاز کرده و پایان آن روشن نیست، می‌تواند پیامدهای جدی بر قیمت مواد غذایی در جهان داشته باشد. روسیه در سال ۲۰۲۱ بزرگترین صادرکننده گندم دنیا بوده است. پس از این کشور ایالات متحده، کانادا و استرالیا قرار دارند و اوکراین در رده پنجم است. در سال جاری روسیه ۱۰ درصد و اوکراین چهار درصد گندم جهان را تولید کرده‌اند. گزارش‌ها حاکی است که این دو کشور حدود ۲۹ درصد از صادرات جهانی گندم، ۱۹ درصد از ذرت جهان و ۸۰ درصد از صادرات جهانی روغن آفتابگردان را به خود اختصاص داده‌‌اند. بر اساس پیش‌بینی‌های اولیه، این جنگ می‌تواند هشت تا ۱۳ میلیون نفر را در خاورمیانه و آسیا و بخصوص در آفریقا به گرسنگی بکشاند. تخمین زده می شود که ادامه آشفتگی در بازار مواد غذایی بر اثر این جنگ، تعداد  افرادی که دچار سوءتغذیه هستند را بین ۴،۲ تا ۶،۴ میلیون نفر در منطقه آسیا-اقیانوسیه افزایش می‌دهد.

چکیـده

«کشت فراسرزمینی» یا «کشاورزی در کشورهای دیگر» یکی از شیوه های نوین در صنعت کشاورزی جهان برای استفاده حداکثری از زمین های قابل کشت در کشورهای دیگر،  تحقق امنیت غذایی و افزایش تولید محصولات کشاورزی است که در سالهای اخیر موردتوجه بسیاری از دست اندرکاران کشوری قرار گرفته و از آن به عنوان یکی از راههای گسترش تولید در حوزه کشاورزی می توان نام برد. خشکسالی‌های پی ‌در پی سال‌های اخیر، کمبود منابع آبی و بیکاری کشاورزان ضرورت رویکرد به کشت فراسرزمینی به عنوان یکی از مناسب‌ترین گزینه‌های پیشِ‌رو را بیش از پیش هشدار می‌دهد.