چکیده

همان‌طور که می‌دانید از دو جنبه می‌توان به واردات و مقوله نرخ ارز توجه کرد. از یک‌سو گفته می‌شود که با افزایش نرخ ارز واردات کالاهای مصرفی و قاچاق کاهش خواهد یافت و باعث تقویت تولید و عرضه اقتصاد داخلی می‌شود. اما از دیگر سو بایستی هنگام تصمیم‌گیری در خصوص نرخ ارز وضعیت کالاهای واسطه­ای، مواد اولیه و کالاهای سرمایه­ای را در نظر گرفت. در بررسی اثر نرخ ارزبر کالاهای واسطه­ای، مواد اولیه و کالاهای سرمایه­ای نیز باید وضعیت جانشین­های آن‌ها را در نظر گرفت و در بررسی جانشین­ها هم‌مقدار و کیفیت تولید را مهم تلقی کرد. هنگامی‌که ما در بحث واردات کالاهای مصرفی بی کشش هستیم این یعنی تولید داخل به‌شرط وجود نیز از کیفیت پایینی برخوردار است  و گویی کالاهای داخلی جانشین مناسبی برای کالاهای خارجی نیست و اگر کشش کالاهای سرمایه­ای، واسطه­ای و مواد اولیه نسبت به نرخ ارز کم باشد این بدان معناست که در اقتصاد ما رقابت‌پذیری فنی و کیفی در مورد این نوع از کالاها تأمین نیست. بنابراین کالاهای وارداتی مذکور جانشین مناسبی در داخل ندارند لذا در این گزارش ابتدا به بررسی برخی از مطالعات انجام‌شده در رابطه با اثرگذاری نرخ ارزبر واردات کشور می‌پردازیم و یافته‌های محققین در این رابطه را بیان می‌کنیم سپس معادلات مربوط به واردات کالاهای سرمایه­ای، مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای و مصرفی را به‌طور جداگانه توصیف نموده و آن‌ها را با استفاده از داده‌های موجود برآورد می‌کنیم و به تحلیل هر یک می‌پردازیم.

به منظور آشنایی هرچه بیشتر فعالین اقتصادی با مفاهیم اقتصادی و به­ کارگیری صحیح این موارد در تحلیل­های اقتصادی محیط کسب ­و کار، ایده تهیه و ارائه بروشورهایی با عنوان "اقتصاد به زبان ساده" در معاونت اقتصادی اتاق ایران طرح گردید و توسط مرکز تحقیقات و بررسی­های اقتصادی به اجرا درآمد. شماره دوم این بروشور به بحث "ارز" اختصاص یافته است.

امروزه کشورها کالاها و خدمات را درون مرزهای خویش با پول ملی خود مبادله می کنند، اما برای مبادله کالاها و خدمات خود با سایر کشورها، باید به پول خارجی دسترسی داشته باشند. رشد و توسعه فزاینده تجارت جهانی در چند دهه اخیر و همچنین تغییرات گسترده در روابط تجاری بین الملل، استفاده از پول خارجی یعنی ارز را به جزئی لاینفک از این مبادلات تبدیل کرده است. از همین رو در نسخه پیش رو، به تعریف نرخ ارز، انواع نرخ ارز، بازار ارز خارجی و اصطلاحات رایج حاصل از تغییرات نرخ ارز پرداخته شده است. نرخ ارز به مقدار واحدهای پول ملی که برای بدست آوردن یک واحد پول خارجی باید پرداخت گردد، گفته می شود. در ادبیات اقتصادی برای نرخ ارز دو مفهوم اساسی نرخ ارز اسمی و حقیقی وجود دارد که تفاوت عمده این دو مفهوم، در بکارگیری اثر تورم در ساختارشان است.

نظام ارزی یا رژیم نرخ ارز به ترتیباتی در بازار ارز گفته می شود که در عین حال که نیروهای بازار عمل می کنند، مقامات پولی بسته به اهداف و وضعیت های موجود، یک ساز و کار معینی برای تعیین نرخ ارز در نظر می گیرند. در قسمتی از بروشور به بررسی نظام نرخ ارز ثابت، نظام نرخ ارز شناور و سایر نظام های ارزی پرداخته شده است.

نرخ ارز یک متغیر کلان اقتصادی است که به جهت اثرگذاری و علامت دادن به سایر متغیرها، از دیدگاه سیاستگذاران اهمیت و نقش ویژه ای دارا می باشد. همچنین این متغیر یکی از عوامل مهم در تعیین قدرت رقابتی اقتصاد کشورها در بازارهای بین المللی و توان صادرات به ویژه صادرات غیرنفتی است. همچنین تعیین مناسب نرخ ارز یکی از عوامل موثر در حفظ قدرت رقابتی تولیدکنندگان داخلی در برابر سیل واردات کالاهای خارجی است. شایان ذکر است که در بروشور، به بررسی تاثیر نرخ ارز بر تولید، صادرات و واردات در کشور پرداخته شده است.

از آنجایی که در کشور ما، تولید داخلی برای تامین مواد اولیه و کالاهای واسطه ای به شدت به ارز وابسته است و شوک افزایش قیمت ارز سبب افزایش چشمگیر هزینه های تولید خواهد شد، بنابراین در طراحی سیاست های ارزی باید مقتضیات بخش تولید را در نظر گرفت. به عبارت دیگر، تا زمانی که کیفیت، رقابت پذیری، بهره وری، کارایی، تقویت نهاده تولید و نیز کاهش میزان وابستگی بخش تولید به مواد اولیه و کالاهای واسطه ای مورد توجه قرار نگیرد، افزایش نرخ ارز اثر محدود کننده بر تولید خواهد داشت.

به لحاظ تئوری، افزایش نرخ ارز یک عامل تاثیرگذار مثبت بر مقدار صادرات است. اما این مسئله همیشه صدق نمی کند و مستلزم فراهم بودن فروض و شرایطی است. در حقیقت افزایش نرخ ارز زمانی منجر به افزایش صادرات می شود که تولید وابستگی شدید به واردات مواد اولیه، واسطه ای و سرمایه ای نداشته باشد. همچنین از دیگر الزامات اثرگذاری مثبت افزایش نرخ ارز بر صادارت، عدم وجود موانع فنی و نهادی و وجود شرایطی از قبیل محیط رقابتی، بهره­ وری و کیفیت استفاده از سرمایه انسانی با مهارت بالا است. از همین رو افزایش صادرات و جهش صادراتی در کشور، در گرو درون زا شدن بهره وری، پیشرفت های فنی، تامین رقابت پذیری و ارتقاء توانمندی های تکنولوژیکی و مدیریتی خواهد بود.

بر اساس تئوری های اقتصادی یک رابطه منفی میان تغییرات نرخ ارز و واردات وجود دارد. با توجه به اینکه با افزایش نرخ ارز، کالاهای خارجی برای مصرف کنندگان داخلی گرانتر تمام می شوند، بنابراین انگیزه واردات کاهش می یابد و از همین رو حجم عظیمی از واردات را باید با تولید داخلی جایگزین نمود. تامین واردات از طریق تولید داخلی، منوط به این امر است که کالاهای جایگزین داخلی با همان کیفیت در داخل تولید گردد. بسیاری از کالاهای وارداتی اعم از مواد اولیه، واسطه ای و سرمایه ای در داخل کشور تولید نمی شود؛ چراکه توان فنی اقتصاد همراه با نیازهای زمان، تعدیل و ارتقا نیافته است. از اینرو برای اینکه تغییر نرخ ارز اثر قابل توجهی بر واردات داشته باشد، باید با ارتقاء کیفیت فنی طرف عرضه، وابستگی به نهاده ها و کالاهای سرمایه ای، واسطه ای و مصرفی را کاهش داد.

با توجه به نقش اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در راستای ارائه خدمات به فعالان اقتصادی بخش خصوصی و همچنین با توجه به اهمیت داده­ های آماری به منظور تحليل روند تاريخي و وضعيت موجود و پيش ­بيني آينده، و نیز امكان برنامه ­ريزي صحيح اقتصادی، مرکز تحقیقات و بررسی ­های اقتصادی اتاق ایران بر آن شد تا چکیده آمارهای اقتصادی را که متشکل از برخی آمارهای اقتصادی روزانه، ماهانه، فصلی و سالیانه کشور و برگرفته از منابع آماری معتبر همچون بانک مرکزی، مرکز آمار ایران، گمرک جمهوری اسلامی ایران و سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) و ... می ­باشد، بر اساس درجه اهمیت و استفاده آنها توسط فعالان بخش خصوصی و به منظور دسترسی سریع و راحت به این اطلاعات هر ماه بر روی سایت اتاق ایران درج نماید.

از آن­جا که آمارهای بخش روزانه، ماهانه و فصلی به ­صورت مستمر به ­روزرسانی می­شوند، این آمارها در هر شماره از گزارش ­های "چکیده آمارهای اقتصادی" ارائه می ­گردند، ولیکن در خصوص آمارهای بخش سایر آمار (که غالبا آمارهای سالیانه می­ باشند)، به دلیل آن­که فواصل انتشار آنها نامنظم و یا به­ صورت موردی است، به منظور اجتناب از تکرار، صرفا در زمان به روزرسانی در گزارش قرار خواهند گرفت.

در این شماره منتشر شد:

• تورم ماهانه در سال 1396، از نگاه بانک مرکزی و مرکز آمار
• تغییرات روزانه نرخ ارزهای عمده کشور (دلار، یورو و درهم) در سال 1396
• حساب­های ملی بانک مرکزی، پائیز 1396:

• تولید ناخالص داخلی به قیمت جاری و سهم آن بر حسب فعالیت­های اقتصادی
• تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت و رشد اقتصادی
• مصرف خصوصی، مصرف دولتی و سرمایه­گذاری

• جایگاه ایران در تجارت الکترونیک در جهان در سال 2017
• جایگاه ایران در شاخص آمادگی شبکه­ای گزارش IT مجمع جهانی اقتصاد در سال 2016
• آمار صادرات و واردات گمرک، به تفکیک کشورهای طرف تجاری و اقلام عمده تجاری: 11 ماهه سال 1396
• تسهیلات پرداختی به بخش­های مختلف اقتصادی، 11 ماهه 96 و هدف از آن
• شاخص­های بازار کار از بهار 1392 تا زمستان 1396
• صادرات خدمات 10 و 11 ماهه سال 1396
• و ...