بشر از دیرباز در پی راهی بوده است تا بتواند آینده را پیش‌بینی کند. طالع ­بینی و ستاره‌ شناسی از نمونه‌های ابتدایی تلاش­های بشر برای آگاهی یافتن از آینده هستند و پیشگویان، معبران و کاهن‌ها از نخستین افرادی هستند که در اعصار باستان به این میل طبیعی بشر پاسخ داده­اند. اما به تدریج، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، اندیشمندان و جامعه‌شناسان به‌منظور پیش‌بینی خردورزانه آینده اقدام به پایه‌ریزی و گسترش روش‌های «آینده­ پژوهی»[1] کردند. جنگ درس­های زیادی برای بشر داشت. در دوران جنگ، پیش‌بینی زنجیره رخدادهای احتمالی از اهمیت ویژه­ای برخوردار بود. همچنین، درک ارزش برنامه ­ریزی صحیح، داشتن راهبرد، محاسبه و مدیریت موقعیت­های پیچیده، از درس­های جنگ بود. جنگ از یک سو قدرت تخریبی ایدئولوژی­های بنیادی را به تصویر می­کشید و از سوی دیگر، دوران پس از جنگ بر اهمیت رشد اقتصادی قوی، توسعه فناوری و توانایی حل مسائل جهانی صحه می­گذاشت. آمریکایی­ها از نخستین کسانی بودند که به یافتن شیوه­ هایی برای پیش ­بینی آینده اشتغال پیدا کردند. پس از جنگ جهانی دوم، پژوهشگران و اندیشمندان آمریکایی به پژوهش آینده به عنوان حوزه­ای که امکان انتخاب آینده را فراهم می­ آورد، علاقه­ مند شدند که با رویکرد اروپایی­ها متفاوت بود. از نتایج تلاش­های آمریکایی­ها در این زمینه می­توان به شکل­ گیری مؤسسه رند[2] اشاره نمود. تشکیل فدراسیون جهانی آینده­ پژوهی[3] نیز برخاسته از نیاز جهانی برای ساختن آینده ­ای با محوریت مسائل انسانی است. کشورهای دیگری نظیر دانمارک، استرالیا و فنلاند به ابداع و توسعه روش­ها و مراکزی در زمینه آینده ­پژوهی روی آورده­ اند.

در بخش نخست گزارش حاضر، در قسمت مقدمه نگاهی اجمالی به محورهای اصلی مقاله شده است. با توجه به ضرورت درک مفهوم آینده ­پژوهی و کاربست آن در دنیای پر از تحول امروز، بخش دوم به تشریح مفهوم آینده ­پژوهی اختصاص داده شده است. آینده ­پژوهی به معنای مطالعه نظام ­مند آینده ­های ممکن[4] (امکان­پذیر)، آینده­ های محتمل[5] (رخ­دادنی، با احتمال وقوع بیشتر) و آینده­ های مطلوب[6] است. در طول پنجاه سال گذشته، آینده­ پژوهی از پیش ­بینی آینده به مشخص کردن آینده­ های بدیل[7] و متعاقب آن، به شکل دادن به آینده ­های دلخواه[8] گذر کرده است. بر این اساس، آینده پژوهی از یک سو به خلق فعالانه آینده­ های دلخواه و از سوی دیگر به کاهش ریسک و اجتناب از آینده­ های نامطلوب می­پردازد. یکی از محورهای مهم در ادامه تشریح مفهوم آینده ­پژوهی، تفاوت آن با برنامه ­ریزی و تحلیل سیاستی است. آینده­ پژوهی با برنامه­ ریزی متفاوت است. با وجود آنکه اقبال کشورها به برنامه­ ریزی­های عمومی در حین جنگ جهانی دوم و پس از آن زمینه شکل­ گیری آینده ­پژوهی را ایجاد کرد، اما رویکرد این دو با یکدیگر متفاوت است. آینده­ پژوهی با رویکردی اجرایی و با ارائه چندین آینده متصور، آینده را باز می­گذارد، اما برنامه ­ریزی قصد دارد با کنترل آینده آن را بسته نگه دارد. آینده ­پژوهی با ارائه تحلیل­های سیاستی نیز متفاوت است. آینده ­پژوهی در پی خلق آینده­ های بدیل از طریق زیر سؤال بردن مفروضات اولیه است، در حالی­که تحلیل سیاستی شاکله کلی تصمیم­ گیری را زیر سؤال نمی­برد و تنها به تحلیل اعتبار سیاست­ها می­پردازد. به طور کلی می­توان گفت تبیین اهداف و ارزش‏ها، توصیف روندهای پیشین، تشریح وضعیت و شرایط موجود، ارائه تصاویر بدیل از آینده و ایجاد و انتخاب سیاست­های جایگزین، مراحل کار آینده­ پژوه را تشکیل می­دهند.

مقاله در بخش سوم به ضرورت آینده­ پژوهی پرداخته است. تغییرات سریع دنیای امروز و توسعه پرشتاب جوامع، فناوری، نهادها و خدمات که با افزایش «رقابت» همراه هستند، در کنار لزوم هم­خوانی میان برنامه ­ها و محیط اجرای برنامه که زمینه ­ساز موفقیت یا شکست نهادها و جوامع هستند، بیش از پیش ضرورت آینده ­پژوهی را آشکار می­سازد. زیرا به منظور دستیابی به تناسب­های جدید میان برنامه ­ها و آینده متغیر فردا باید بتوان تصویری از آینده پیش­رو داشت و پیش ­بینی­ های خوب کمک می­کنند ابهامات آینده کمتر شود.

بخش چهارم، اهداف آینده­ پژوهی را تبیین می­کند. هدف اصلی آينده ­پژوهي، حفظ و افزایش رفاه بشر و ارتقاء ظرفیت ­های بقاء روی کره زمین است. این هدف غایی از طریق مطالعه آینده­ های بدیل انجام می­شود. در آینده­ پژوهی تلاش می­شود با ارائه تصاویری از آینده های مختلف، سه دسته آینده (ممکن، محتمل و مطلوب) بهتر شناخته شوند.

بخش پنجم مقاله، به فرضیات آینده ­پژوهی اختصاص یافته است. این فروض در دو بخش عمومی و خاص قابل بررسی هستند. فروضی که افراد را هدف­گرا و پروژه ­محور می­بینند و اعتقاد دارند برخی از الگوهای رفتاری در جامعه تکرارشونده هستند، عمومی و مشترک میان آینده­ پژوهی و سایر علوم تلقی می­شوند. اما پاره ­ای از پیش ­فرض­ها خاص آینده­پژوهی هستند از جمله: اعتقاد به خطی بودن زمان، امکان ظهور افکار و عکس ­العمل­های بی­ سابقه در آینده، ضرورت عمل­گرایی امروز به منظور دستیابی به اهداف آینده، عدم جبری بودن آینده، لزوم داشتن دیدگاه جامع و کلان ­نگر و تفوق برخی آینده­ ها بر برخی دیگر.

در بخش ششم، سیر آینده­ پژوهی که ابتدا بر اساس نیاز به تغییرات برنامه ­ریزی ­شده برای سازمان­دهی اقتصادی و اجتماعی در خلال جنگ جهانی دوم پا به عرصه وجود گذاشت بیان شده است. بخش هفتم، دامنه مطالعات آینده ­پژوهی را تشریح می­کند. مطالعات آینده ­پژوهی از بنگاه تا زیرساخت، کشاورزی، محیط زیست، فناوری و هوش مصنوعی گسترده شده است. همین امر کمک می­کند آینده­ پژوهی موجب افزایش اثربخشی برنامه­ ها در طیف وسیعی از حوزه­ ها گردد. در بخش هشتم، مراکز بین ­المللی آینده ­پژوهی و نمونه­ های ملی فعال در حوزه اقتصاد در سه کشور دانمارک، استرالیا و فنلاند معرفی شده­اند. در ادامه این بخش، تجربه موفقیت ­آمیز مالزی به عنوان کشوری که طی سال­های 1975 تا 2008، با طراحی آینده­ های بدیل، در 4 دوره برای توسعه برنامه­ ریزی کرده است، می­تواند در تبیین نقش آینده­ پژوهی در توسعه­ راه­گشا باشد. در قسمت پایانی نیز گریزی به سابقه مطالعات آینده ­پژوهی در ایران زده شده است که ضمن تشریح نخستین تلاش­ها برای کاربست آینده­ پژوهی در نهادهای دولتی پس از انقلاب، عدم تخصیص جایگاه جدی به این امر مهم در تصمیم­ گیری­های کشور یکی از کاستی ­ها در این مسیر ارزیابی شده است.

[1] Futures Studies

[2] Rand Corporation

[3] (World Futures Studies Federation (WFSF

[4] Possible futures

[5] Probable futures

[6] Preferable futures

[7] Alternative futures

[8] Desirable futures