استان گیلان، نگینی سبز در شمال ایران، به واسطه موقعیت جغرافیایی استثنایی خود، پتانسیل عظیمی برای توسعه صادرات غیرنفتی کشور دارد. قرار گرفتن در حاشیه دریای خزر، همسایگی با جمهوری آذربایجان، نزدیکی به بازار وسیع اوراسیا، مزایای کشاورزی و ساحلی چشمگیر، بهره‌مندی از بنادر مهم، منطقه آزاد تجاری و منطقه ویژه اقتصادی، و نیز برخورداری از نیروی انسانی توانمند و تحصیل‌کرده، همگی دست به دست هم داده‌اند تا گیلان به یک قطب کلیدی در عرصه تجارت خارجی ایران تبدیل شود. محصولات منحصربه‌فرد و باکیفیت استان از جمله برنج، چای، زیتون، گیاهان دارویی، بادام‌زمینی، فندق، سبزیجات، کیوی، آبزیان و صنایع‌دستی، نه تنها نشان‌دهنده تنوع و غنای تولیدات گیلان هستند، بلکه فرصت‌های صادراتی قابل‌توجهی را نیز پیش روی فعالان اقتصادی قرار می‌دهند. سابقه تاریخی گیلان به‌عنوان مرکز تجارت با فدراسیون روسیه و سایر کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا که قدمت آن به سده‌های گذشته باز می‌گردد، گواهی بر نقش ویژه این استان و بنادر آن به‌عنوان یک پل ارتباطی حیاتی بین ایران و قاره اروپا است. علاوه بر موقعیت جغرافیایی و ظرفیت‌های تولیدی، اشتراکات سیاسی، آشنایی با فرهنگ تجاری و سازوکارهای اداری کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا، مزیت رقابتی دیگری برای گیلان محسوب می‌شود. این عوامل، زمینه را برای گسترش تعاملات تجاری (صادرات و واردات) با این کشورها هموارتر می‌سازند. موافقت‌نامه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، با صفر شدن تعرفه گمرکی برای بیش از 87 درصد کالاها، فرصتی بی‌نظیر را برای شرکت‌های تولیدی و صادراتی کشور فراهم آورده است تا ضمن غلبه بر چالش‌های ناشی از این موافقت‌نامه، توان رقابتی خود را در بازار اوراسیا ارتقا بخشند. تعامل فعال با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، ایران را در مسیر ایجاد زمینه‌های لازم برای تجارت ترجیحی و همگرایی اقتصادی با کشورهای عضو قرار داده و می‌تواند به‌عنوان موتوری محرک برای نفوذ تولیدات ملی در کشورهای شمال دریای خزر عمل کند.

با توجه به اهمیت اوراسیا به‌عنوان یک بازار هدف استراتژیک برای ایران، درک دقیق نیازهای این بازار در قالب کالاهای صادراتی و وارداتی، امری ضروری است. به همین منظور، گزارش تجارت خارجی استان گیلان با پنج کشور عضو اتحادیه اوراسیا در سال 1403، با استناد به آمار رسمی گمرک جمهوری اسلامی ایران تدوین شده است. هدف اصلی این گزارش، ارائه تصویری جامع و دقیق از مبادلات تجاری گمرکات گیلان با این کشورها، شناسایی فرصت‌ها و چالش‌های موجود، و در نهایت، کمک به توسعه هدفمند مبادلات تجاری استان به‌عنوان دروازه صادرات غیرنفتی ایران به اوراسیاست. در این راستا می‌توان با تکیه بر پتانسیل‌های موجود و برنامه‌ریزی دقیق، نقش گیلان را به‌عنوان یک محور راهبردی در توسعه روابط تجاری ایران با کشورهای همسایه و منطقه اوراسیا، بیش از پیش تقویت نمود. این امر نه تنها به رونق اقتصادی استان کمک خواهد کرد، بلکه در سطح ملی نیز به افزایش درآمدهای ارزی و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید منجر خواهد شد.

استان زنجان که حدود 80 درصد تجارت آن به سه کشور شریک تجاری عمده آن هست و از سال 1395 تا  1402 به صورت متوسط نزدیک به 67 درصد تجارت آن را صادرات یک محصول تشکیل می‌دهد که بیانگر عدم تقارن در تجارت استان هست. در شرایط فعلی عمده محصولات صادرات استان که مربوط به بخش معدن  شامل سرب و روی، مس، فولاد و ... است که با تهدیداتی مانند کاهش ذخایر معادن، کمبود انرژی، کمبود آب و سیاست‌های محدودکننده استان با هدف کاهش آلایندها مواجه است. پس با این شرایط لازم که نقشه راهی طراحی شود که در گام اول ضمن تنوع شرکای تجاری محصولات استان، محصولات صادراتی نیز در سبد مصرف‌کنندگان برون مرزی نیز متنوع شود.

برای شناسایی پتانسیل‌ها در بازارهای بین‌المللی برای صادرات محصولات مزیت دار استان؛ روند صادرات 25 محصولات عمده استان که طی دوره 1402-1395 بیش از 99 درصد از صادرات استان را تشکیل می‌دادند،  بررسی شد و متوسط سهم هر محصول طی دوره مذکور محاسبه گردید. سپس برای هر یک از محصولات پتانسیل‌های موجود در بازارهای بین‌المللی محاسبه شد. بنابر محاسبات صورت گرفته این تحقیق، 350 میلیون دلار امکان صادرات بیشتر در حوزه محصولات معدنی و ترانسفورماتورها وجود دارد. با در نظر گرفتن سایر محصولات و کشورهای بیشتر، به افزایش صادرات  تا 450 میلیون دلار امیدوار بود در ادامه این‌سوال مطرح شد  که چه عاملی باعث شده استان در پاسخ به تقاضاها موجود، نتوانسته به نحو مطلوب سهم خود از تجارت کشور و بازارهای هدف شرکای تجاری افزایش دهد. برای پاسخ به این سوال با ترسیم زنجیره تجارت با جمعی از تجار و بازرگانان فعال در سطح استان و ملی مصاحبه شده و همچنین از نتایج مطالعات داخلی نیز در این زمینه استفاده شده تا چالش‌های موجود در زنجیره صادرات استان را شناسایی گردد. برخی از صاحب‌نظران معتقد بودند که با وجود داشتن مزیت در چند کالا و وجود مشتری به آن، زیرساخت‌های مربوط به فرایند صادارت و واردات به خوبی فراهم نشده است و برخی معتقد بودند که مزیت‌های صادراتی استان به دلایل برخی مشکلات از جمله کیفیت و سلامت و عدم حمایت دولت قادر به رقابت با نمونه‌های خارجی نیستند. با توجه به مطرح شدن دیدگاه‌های مختلف و بارش افکار، نکته‌ و نظرات افراد خبره در قالب جداول با محوریت مقولات اصلی شناسایی شد متناسب با آن استراتژی و شاخص‌ها برای پایش سالانه جهت بهبود و ارتقا جایگاه تجارت استان تدوین گردید که شامل استراتژی مربوط به فرایند تولید (رفع حلقه‌های مفقوده زنجیره تولید با هدف تولید کالای با طراحی و کیفیت مناسب)، استراتژی مربوط به فرایند صادرات (صادرات کالا به بازار هدف در کمترین زمان، بطور مستمر و همسو با خواسته‌ها و سلایق مشتری در بازار هدف)، استراتژی مربوط به نهادهای دولتی (تأمین زیرساخت‌های مورد نیاز برای صادرات کم‌هزینه و حمایت از صادرکنندگان (سخت افزاری و نرم افزاری)) و استراتژی مربوط به نهادهای صادراتی (بازارشناسی و معرفی محصولات به کشورهای هدف صادراتی با سنجش پتانسیل‌ها).

روابط تجاری ایران با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال‌های اخیر دستخوش تحولات چشمگیری شده است. افزایش قابل توجه صادرات و کاهش واردات، بهبود تراز تجاری را به همراه داشته، اما این دستاوردها با چالش‌های مهمی نیز همراه بوده که مستلزم توجه و برنامه‌ریزی دقیق است.

صادرات ایران به کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا از 1.1 میلیارد دلار در سال 1400 به بیش از 2 میلیارد دلار در سال 1403 رسیده که نشان‌دهنده رشد 82 درصدی است. این افزایش صادرات، نمایانگر پتانسیل بالای بازار اوراسیا برای کالاهای ایرانی است. در مقابل، واردات ایران از این کشورها با کاهش 11.7 درصدی از 1.7 میلیارد دلار در سال 1400 به 1.5 میلیارد دلار در سال 1403 رسیده است. این ترکیب رشد صادرات و کاهش واردات، منجر به بهبود قابل‌ملاحظه تراز تجاری ایران با این اتحادیه شده است.

با این حال و علیرغم این دستاوردها، سهم ایران از بازار گسترده 183 میلیون نفری اوراسیا همچنان حاشیه‌ای است. ارزش صادرات ایران به این پنج کشور بیش از 2 میلیارد دلار بوده که تنها 0.6 درصد از مجموع واردات 326 میلیارد دلاری اعضای اتحادیه را تشکیل می‌دهد. این رقم نشان‌دهنده پتانسیل عظیم و فرصت‌های محقق نشده برای افزایش حضور کالاها و خدمات ایرانی در این بازار است. همچنین، سهم 0.3 درصدی ایران از ظرفیت تأمین‌کنندگی 494 میلیارد دلاری اتحادیه نیز نشان‌دهنده جایگاه حاشیه‌ای ایران در زنجیره تأمین این منطقه است.

یکی دیگر از چالش‌های اساسی در روابط تجاری ایران با اتحادیه اوراسیا، عدم توازن در روابط با تک‌تک کشورها است. وابستگی بسیار زیاد به روسیه هم در بخش صادرات و هم در بخش واردات، و همکاری کمرنگ با سایر اعضا به‌ویژه بلاروس و قرقیزستان، نمایانگر موازنه تجاری بسیار مثبت اما نامتقارن است. فدراسیون روسیه با واردات 1.12 میلیارد دلاری و صادرات 1.3 میلیارد دلاری، مهمترین شریک تجاری ایران در این اتحادیه است. پس از روسیه، به ترتیب ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و بلاروس در رتبه‌های بعدی قرار دارند. با علم به نقش راهبردی و اندازه بازار روسیه، وابستگی زیاد به این کشور، ریسک‌هایی را برای اقتصاد ایران به همراه دارد و تنوع بخشیدن به شرکای تجاری در این اتحادیه از اهمیت بالایی برخوردار است.

در مجموع، موفقیت ایران در افزایش صادرات و ایجاد مازاد تجاری قابل توجه با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، دستاورد مهمی است که نشان‌دهنده اثربخشی ضمنی توافقات و پتانسیل بازار اوراسیا برای کالاهای ایرانی است. با این حال، دو چالش عمده یعنی حاشیه‌ای بودن کلی حضور ایران در بازارهای اوراسیا و عدم توسعه روابط متوازن با سایر اعضای قدرتمند و همسایه این اتحادیه در کنار تداوم حفظ و نفوذ در بازار روسیه همچنان پابرجاست. برای رفع این چالش‌ها، لازم است تا با برنامه‌ریزی راهبردی و هدفمند، زمینه‌های افزایش سهم ایران از بازار اوراسیا و تنوع بخشیدن به شرکای تجاری در این اتحادیه فراهم شود.

دسترسی به آمار دقیق و به‌روز تجارت خارجی، امکان شناسایی روندهای بازار، فرصت‌های سرمایه‌گذاری و چالش‌های پیش‌روی تجارت را فراهم می‌سازد. با تحلیل این داده‌ها، کسب‌وکارها می‌توانند استراتژی‌های خود را برای ورود به بازارهای جدید، توسعه محصولات و خدمات، و افزایش رقابت‌پذیری خود بهینه‌سازی کنند. همچنین، سازمان‌های سیاست‌گذار و دولت‌ها می‌توانند با استناد به این اطلاعات، سیاست‌های تجاری کارآمدتری را تدوین و اجرا نمایند که منجر به بهبود تراز تجاری، افزایش درآمدهای ارزی و رشد اقتصادی استان و کشور شود. از این رو، گزارش تجارت خارجی استان گیلان در سال ۱۴۰۳، با استناد به آمار رسمی ماهانه اعلام‌شده از سوی گمرک جمهوری اسلامی ایران توسط مرکز مطالعات و پژوهش‌های اتاق بازرگانی گیلان، تدوین و جهت بهره‌برداری فعالان اقتصادی کشور و استان منتشر شده است. این گزارش، به عنوان سندی ارزشمند، اطلاعات کلیدی و تحلیل‌های مرتبط با صادرات و واردات استان گیلان را در اختیار فعالان اقتصادی، سیاست‌گذاران و محققان قرار می‌دهد.