مرکز پژوهش ­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش­­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می ­گیرند.

در هفتاد و نهمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه­­ ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه­ ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین­ المللی در قالب بخش پژوهش­ها و کتاب­های تازه، ارائه شده است.

با گذشت قریب به دو سال از تهاجم روسیه به اوکراین، جهان همچنان متاثر از پیامدهای اقتصادی آن است. مسدود شدن حجم بالایی از دارایی­های ارزی روسیه، تحریم تجارت کالاهای کلیدی این کشور، عدم دسترسی به سیستم پرداخت بین­ المللی به موازات افزایش فشارهای اتحادیه اروپا برای جلوگیری از دور زدن تحریم­ها، سبب شده تا علاوه بر کاهش 70 درصدی تجارت با آمریکا، وابستگی روزافزونی هم به کالاهای چینی ایجاد شود که یقینا آینده اقتصاد روسیه را به شدت تحت تاثیر قرار خواهد داد. چین هم با افزایش 60 درصدی سهمیه بخش خصوصی از واردات نفت، فرصت مغتنمی برای صادرکنندگان نفت متحد با خود، از جمله روسیه و ایران برای فروش نفت به این کشور فراهم آورده است. از سوی دیگر هند پس از ارائه مجوز تجارت با ارز ملی خود (روپیه) با 18 کشور به برخی از بانک­ها، در تلاش است تا دلار را از تجارت نفت حذف کرده و تسویه ­های تجاری با بزرگترین صادرکنندگان، از جمله امارات و عربستان را با روپیه انجام دهد. اروپا هم علی­رغم توقف واردات گاز از روسیه، حجم گاز مایع وارداتی خود را از آمریکا افزایش داده؛ موضوعی که به عقیده کارشناسان، در کنار بازگشایشی مجدد یکی از کارخانجات گاز مایع در تگزاس، سبب شده تا آمریکا در سال 2023 عنوان بزرگترین صادرکننده گاز طبیعی جهان را به خود اختصاص دهد.

در سطح منطقه و در ادامه برنامه­ های اصلاحی، عربستان به موازات انجام مذاکراتی در باب تقویت مراودات حمل و نقل زمینی با اردن، به دنبال ارتقای همکاری­های تجاری و اقتصادی با این کشور است. همچنین توافقنامه ­ای را با مصر و در باب احداث یک کارخانه تولید آمونیاک سبز در منطقه اقتصادی کانال سوئز امضا نموده تا جای پای خود را در بازار هیدروژن سبز که در آینده تقاضای بالایی را به خود جلب خواهد کرد، محکم کرده باشد. در این سو، ترکیه که به دنبال جذب سرمایه­ گذاری خارجی با هدف کاهش تورم و مقابله با بحران اقتصادی است، در خلال انعقاد توافق­نامه­ های متعدد با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، امضای قراردادی را مبنی بر خرید بخشی از سهام بندر ازمیر با امارات متحده عربی در دست انجام دارد. متعهد شدن به افزایش حجم تجارت دو طرفه با آذربایجان و امضای قراردادی با عراق مبنی بر تامین مالی تجارت خارجی با ارزهای ملی نیز از جمله اقدامات مثبت ترکیه در همین راستا است.

در بخش پژوهش­های تازه، چهار گزارش مورد بررسی قرار گرفته است. گزارشی که توسط بانک جهانی و در مورد آخرین وضعیت اقتصادی چین منتشر شده، بیانگر بهبود نسبی اما شکننده­ای است که با رکود طولانی مدت و کاهش سرمایه­ گذاری در بازار املاک و مستغلات و کاهش تجارت خارجی چین در تقابل است. آنکتاد نیز ایجاد یک پنجره واحد الکترونیکی برای تجارت را به همراه تمامی الزامات مترتب بر آن، به منظور تسهیل و توسعه تجارت، در قالب یک گزارش توصیه نموده است. آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر و سازمان تجارت جهانی نیز طی یک پروژه مشترک، نقش هیدروژن سبز در انتقال جهانی به اقتصاد کم‌کربن را تبیین نموده ­اند. نهایتا بانک توسعه آسیایی، در جدیدترین به روزرسانی گزارش مربوط به چشم­ انداز توسعه آسیا، انعطاف ­پذیری این منطقه را در مواجهه با چالش­های اقتصاد جهانی پیش ­بینی نموده است.

  مرکز پژوهش ­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش­­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در هفتاد و پنجمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه­­ ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه­ ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین ­المللی در قالب بخش پژوهش­ها و کتاب­های تازه، ارائه شده است.

تحریم چین از سوی آمریکا و ممنوعیت صادرات برخی تراشه­ های هوش مصنوعی پیشرفته به این کشور سبب شده تا چین با هدف تعمیق و توسعه همکاری‌های اقتصادی و تجاری، اقتصاد دیجیتال، توسعه پایدار، زیرساخت‌ها و غیره، بیش از پیش به کشورهای شورای همکاری خلیج فارس روی آورد. همانطور که روسیه با اتخاذ سیاست به سمت آسیای خود، حجم تجارت با هند را از سال گذشته، چندین برابر کرده و سهم آسیا از تجارت خارجی خود را نیز به هفتاد درصد رسانده است. در مقابل اما مذاکرات مربوط به توافق تجارت آزاد میان اتحادیه اروپا و استرالیا برای چندمین بار به در بسته خورد تا بتوان با تقریب بسیار خوبی پایان نافرجام این گفتگوها را پیش­ بینی نمود.

در سطح منطقه، خبر از رشد مبادلات تجاری در اتحادیه اقتصادی اوراسیا است که این امکان را برای روسیه فراهم آورده تا با پویایی بیشتر، به دنبال افزایش موفقیت­ آمیز سهم ارزهای ملی، به ویژه یوان، در تجارت با این اتحادیه باشد. کره جنوبی نیز ضمن مشارکت در ساخت کارخانه فرآوری گاز در عربستان، اولین قرارداد تجارت آزاد خود با یک کشور خاورمیانه­ ای را با امارات متحده عربی منعقد نمود. عربستان علاوه بر تکاپو برای رهایی از وابستگی اقتصادی به نفت، به منظور توسعه خدمات لجستیکی مورد نیاز خود، به ویژه خدمات مورد نیاز در توسعه شهر نئوم که نمادی از آینده و پیشرفت تکنولوژی محسوب می­شود، توافقی را با دانمارک به امضا رسانیده است. جاه ­طلبی­های این کشور در دستیابی به اهداف چشم­ انداز 2030 این کشور به همینجا ختم نشده و سودای توسعه چشمگیر صنعت توریسم سبب شده تا عربستان در کنار 4 نامزد دیگر، درخواست میزبانی نمایشگاه جهانی اکسپو را مطرح کند، امری که می­تواند کاتالیزور تبدیل عربستان به بزرگترین سرمایه‌گذار جهان در صنعت توریسم باشد.

در بخش پژوهش­های تازه، فصل دوم از گزارش سالانه تجارت و توسعه آنکتاد به بررسی پیش­ بینی­ هایی از رشد تجارت جهانی، سرمایه ­گذاری و قیمت­ها پرداخته و لزوم اصلاحات نهادی در ساختار مالی و رسیدگی به چالش­های فعلی اقتصاد جهانی را یادآور می ­شود. سازمان همکاری و توسعه نیز گزارشی را در مورد الزامات سازگاری کشاورزی با تغییرات آب و هوایی منتشر کرده که طی آن به اهمیت تضمین یک سیستم غذایی پایدار و انعطاف­ پذیر پرداخته شده است. گزارش اخیر موسسه جهانی مک­ کینزی نیز در این شماره پایش بررسی شده تا نگرشی عمومی در مورد رفع فقر و بالا بردن سطح رشد پایدار و فراگیر دست دهد.

  مرکز پژوهش ­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش­­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش ­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در شصت و هفتمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه­­ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه­ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین المللی در قالب بخش پژوهش­ها و کتاب­های تازه، ارائه شده است.

در بخش تحولات جهان، خبر از گردهم آمدن نمایندگان اتاق­ها در سیزدهمین کنگره اتاق‌های بازرگانی جهان و بحث و تبادل نظر در مورد ضرورت مقابله با چندپارگی اقتصاد جهانی، پایدار بودن زنجیره تأمین، ضرورت پرورش استعدادهای مناسب کسب و کار و اهمیت چندجانبه‌گرایی است. از سوی دیگر چین در مقابله با تلاش­های آمریکا برای جلوگیری از پیشرفت چین در صنعت تراشه ­سازی، صادرات فلزات خاکی کمیاب را که در تولید نیمه ­رساناها کاربرد دارند، محدود کرده و مدعی شده که غرب به همین واسطه، مسئول ایجاد اخلال در زنجیره تامین جهانی است. اتحادیه اروپا نیز همچنان بحث در مورد بهره‌برداری از درآمدهای حاصل از دارایی‌های ارزی بلوکه شده روسیه را بدون حصول نتیجه قطعی ادامه می­دهد.

در سطح منطقه و در لبنان، توده سرطانی و در حال رشد تورم، افزایش بدهی، کمبود کالا و تنش­های فرقه­ای، گریبان­گیر اقتصاد این کشور است و فساد گسترده سبب شده تا دولت، از انجام اصلاحات توصیه شده توسط دیده ­بان حقوق بشر و صندوق بین­ المللی پول شانه خالی کند. در نقطه مقابل، عربستان با درنوردیدن رقبای قدرتمند و در راستای دستیابی به اهداف سند چشم‌انداز 2030 خود، توانسته رتبه نخست در شاخص استراتژی دولتی برای هوش مصنوعی را به دست آورد. امارات نیز با سرمایه گذاری در پایانه‌های بندری پاکستان و تعهد به انجام سرمایه‌گذاری در بخش انرژی پایدار این کشور، گامی هر چند کوچک در راستای رفع بحران کمبود ارز و کمبود سرمایه گذاری خارجی در این کشور برداشته است. امارات همچنین مذاکراتی را با اتحادیه اقتصادی اوراسیا به منظور انعقاد توافقنامه تجارت آزاد انجام داده که با پیشرفت قابل‌توجهی همراه بوده است.

در بخش پژوهش­های تازه، فائو در گزارش چشم­ انداز غذا، پیش­ بینی­ قیمت برنج، گندم، گوشت، شکر و غلات درشت را با توجه به شرایط آب و هوایی و پیامدهای ادامه ­دار جنگ روسیه و اوکراین ارائه کرده است. مؤسسه مکنزی نیز در تازه ­ترین گزارش خود به فرصت­های بالقوه رشد اقتصادی در آفریقا اشاره کرده و معتقد است در صورت غلبه بر نقصان­های زیرساختی، آفریقا قابلیت دستیابی به سریع‌ترین نرخ رشد اقتصادی را دارد. در ادامه بانک جهانی در دو گزارش مجزا، به موضوع مهاجرت و اثرات آن بر توسعه و نیز افزایش دمای هوا و اثرات آن بر فقر و نابرابری پرداخته است.

نهایتا در بخش کتاب­های تازه، دو کتاب تازه انتشار یافته "تحریم‌های مالی ایالات متحده و واکنش بین‌المللی علیه دلار" و "پارادایم تجارت جهانی: بازاندیشی کسب و کار بین‌المللی در جهان پس از همه‌گیری کرونا"، به اختصار معرفی شده­ اند.

  مرکز پژوهش ­های اتاق ایران تهیه و انتشار سلسله گزارش ­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش ­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در شصت و دومین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده است.

در بخش تحولات جهان، تداوم جنگ روسیه با اوکراین و در نتیجه افزایش قیمت جهانی کالاها و تشدید سیاست پولی در واکنش به این تورم، چیزی است که سازمان تجارت جهانی آن را عامل اصلی کمتر بودن رشد تجارت جهانی در سال 2023 نسبت به سال قبل از آن معرفی می­کند. اگرچه روسیه در تلاش است با افزایش فروش نفت به کشورهای دوست، از جمله هند و نیز توسعه سیستم مالی و مکانیسم‌های تسویه حساب‌ها به ارزهای ملی به ویژه با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا، تا حدی از آثار منفی تحریم و تعلیق حساب­های دلاری و یورویی خود رهایی یابد. چین نیز با اعلام خبر جنجالی انعقاد قرارداد خرید گاز مایع از شرکت توتال به یوان، گام بزرگی در مسیر ورود ارز ملی خود به بازارهای جهانی و کاهش سلطه دلار آمریکا بر تجارت بین‌المللی برداشته است.

در سطح منطقه اما عربستان به عنوان بزرگترین اقتصاد جهان عرب، با استناد به ترازنامه‌های مالی و خارجی قوی و شتاب چشمگیر اصلاحات، توانست رتبه اعتباری ارتقا یافته A+ را از مؤسسه رتبه­ بندی فیچ دریافت کند. علی­رغم وابستگی بالای بودجه به درآمد نفت و افزایش هزینه ­های بخش عمومی خارج از بودجه، عربستان با بهره ­مندی از تحولات مثبت بازار هیدروکربن، از دام رکود جهانی رها شد و پیش­بینی می­شود اقتصاد این کشور در سال 2023، رشدی بالغ بر 7.5 درصد داشته باشد که بالاترین نرخ رشد در میان کشورهای در حال توسعه است. تسهیل همکاری با چین در طرح کمربند و جاده با اعطای وام یوانی به چین نیز از جمله دیگر مشارکت­های راهبردی این کشور در صحنه بین ­المللی است. عربستان در سال 2022 به عنوان بزرگترین تامین کننده نفت چین باقی ماند و حجم تجارت دوجانبه خود با این کشور را افزایش داد. علاوه بر این، سپرده­ گذاری 5 میلیارد دلاری این کشور در ترکیه، سنگ بنای بهبود روابط با ترکیه پس از سال­ها تنش و نقطه اتکایی برای اقتصاد زلزله­ زده و درگیر بحران ترکیه محسوب می­شود. در رتبه‌بندی اخیر جهانی ‌سرمایه‌گذاری خارجی در خاورمیانه، عربستان در میان 25 کشور، رتبه ششم را کسب کرد. پیشتاز این رتبه ­بندی نیز امارات متحده عربی بود که با اجرایی کردن طرح اقتصادی 8.7 تریلیون دلاری در ژانویه سال جاری، به دنبال تبدیل دبی به یک قدرت اقتصادی پیشرو در جهان طی 10 سال آینده است. همکاری نزدیک این کشور با اسرائیل در زمینه انرژی و علی­رغم وجود اختلاف­نظرهای سیاسی با اسرائیل، توافق با مصر در حوزه گسترش انرژی­های تجدیدپذیر و سبز و همکاری با عمان برای توسعه یک خط راه ­آهن کلیدی برای اتصال به سایر کشورهای حوزه خلیج فارس، در همین راستا صورت گرفته است. مصر به دنبال تورم بالا و کاهش چشمگیر ذخایر ارزی خود، با انعقاد قراردادهایی در حوزه توسعه بنادر دریایی با شرکت­های چینی و اروپایی، به دنبال ایجاد یک مسیر حمل و نقل کانتینری بین دریای سرخ و مدیترانه و نیز نقطه اتکایی برای رفع مشکلات اقتصادی است.

مرکز پژوهش­های اتاق ایران به عنوان نماینده بخش خصوصی و فعالان اقتصادی با عنایت به تحولات جاری مذاکرات برجام و با در نظر گرفتن سناریوهای محتمل در مورد آینده مذاکرات برجام، با انتشار گزارشی تحت عنوان "نقشه راه عملیاتی برای توسعه فعالیت‌های تجاری و اقتصادی بین‌المللی: سناریوهای پسابرجام"، نسبت به طراحی یک برنامه عملیاتی منسجم برای توسعه فعالیت‌های تجاری کشور در بازه زمانی کوتاه مدت اقدام کرده است.

 این گزارش، با در نظر گرفتن شرایط جاری و آینده مذاکرات برجام، سناریوهایی که بر اساس نظر کارشناسان بیشترین احتمال وقوع را دارند، صورت‌بندی کرده است و بر اساس مطالعات و نظرسنجی از صاحبنظران این حوزه، اقدام به تعیین راهبرد در حوزه تجارت بین‌الملل، اولویت‌بندی اقلام کالایی و در نهایت اولویت‌بندی شرکای تجاری در هریک از سناریوهای مورد اشاره می‌نماید.

در این گزارش، به منظور تهیه یک برنامه عملیاتی برای توسعه تجاری کشور ، سعی شده است که در هر سناریو به سوالات زیر پاسخ داده شود:

1- اول آنکه چه راهبردی برای توسعه کشور باید مد نظر قرار گرفته شود؟ در این قسمت تلاش شد که بر مبنای تامین معیشت مردم و همچنین حفظ بنیه تولیدی کشور، راهبرد کلان تجاری انتخاب شود.

2-  در گام بعد این سوال مطرح است که با توجه به راهبردهای انتخاب شده چه کالاهایی باید در اولویت نظام تجاری کشور قرار داشته باشند؟ مشخص است که در بازه زمانی کوتاه مدت به دلایل مختلف کشور با محدودیت‌های بودجه‌ای و زمانی قابل ملاحظه‌ای روبه‌رو می‌باشد. لذا در این بخش اولویت‌بندی نیازهای تجاری کشور  در هر سناریو مشخص می‌شود.

3- در ادامه این سوال پاسخ داده خواهد شد که با توجه اقلام کالایی که برای کشور دارای اولویت هستند، در هر سناریو چه کشورهایی بیشترین باید در اولویت نظام تجاری ایران قرار بگیرند؟ به عبارت دیگر چه کشورهایی با در نظر گرفتن محدودیت روابط سیاسی و اقتصادی کشور، بیشترین قابلیت‌ها را برای رفع نیازهای تجاری کشور خواهند داشت؟

به طور مشخص در این گزارش ضمن طراحی محتمل‌ترین سناریوهای موجود در مورد آینده برجام، راهبرد نظام تجاری کشور، اقلام کالایی  و شرکای تجاری دارای اولویت در هر کدام از سناریوهای طراحی شده به تفصیل مورد بررسی و ارزیابی قرار خواهند گرفت.

مقدمه

ایران در اقتصاد سیاسی بین الملل موقعیتی دوگانه دارد. از یکسو ارتباطات بین المللی این کشور به کمترین میزان در دهه هاي اخیر رسیده است. از دیگر سو کشور به صورتی مضاعف از تحولات در محیط روانی و عملیاتی اقتصاد سیاسی بین الملل متاثر می شود. سلسله گزارشهاي "پایش تحولات تجارت جهانی" رویدادهاي کلیدي در محیط ژئواکونومیک ایران را مورد بحث و بررسی قرار می دهد. در این قالب رویدادهاي کلیدي از منظر تاثیرگذاري بر دیپلماسی اقتصادي و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می گیرند. در این گزارش دو تحول کلیدي در اضلاع شمالی و جنوبی محیط ژئواکونومیک ایران مورد بررسی قرار گرفته اند. نخست استراتژي جدید امنیت ملی روسیه، مهمترین همسایه شمالی ایران از منظر محتوا و رویکرد اقتصادي این سند مورد بحث قرار گرفته است. در ادامه رقابت ژئواکونومیک عربستان و امارات عربی متحده که در هفته هاي اخیر ابعاد رسانه اي یافته واکاوي شده است

بعد از جنگ سرد، گرایش به سوی منطقه‌گرایی در مناطق گوناگون جهان بیشتر نمایان شده‌است. آسیای مرکزی از مناطق ژئواستراتژیک است که همواره در کانون توجه روسیه و ابرقدرت‌های چین و آمریکا قرار دارد. توجه کشور چین به این منطقه برای عبور طرح (یِک‌کمربند‌-‌یِک‌راه) برای اتصال به اروپا از نمونه‌های موقعیت مهم آسیای مرکزی است.در این منطقه، اتحادیۀ اقتصادی اوراسیا و سازمان همکاری شانگهای ظرفیت‌های خوب و مناسبی برای ارتقای سطح اقتصادی کشورهای این منطقه دارند که سیاست خارجی ایران، می تواند از این ظرفیت‌ها در راستای منافع ملی خود بهره ببرد. اتحادیۀ اقتصادی اوراسیا از اتحادیه‌هایی است که در قالب گروه‌بندی منطقه‌ای در آسیای مرکزی تأسیس شده‌است. ایران به عنوان کشوری که در همسایگی با کشورهای عضو این اتحادیه قرار دارد، با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک خود، می‌تواند از نقش تأثیرگذار این اتحادیه متأثر شود.

بخش قابل توجهی از سهم تجارت خارجی ایران را نفت خام و محصولات کم‌فراوری‌شده از نفت و گاز تشکیل می‌دهند که می‌توان عنوان کرد تلاش زیادی نیز برای شکل‌گیری تجارت آن‌ها صورت نگرفته است. این درحالی است که وضعیت ایران، چه از نظر جغرافیایی و چه از نظر ظرفیت کشورهای همسایه به نحوی است که امکان افزایش تولید و تجارت با این کشورها فراهم است. در این راستا لازم است سیاست توسعه تعاملات تجاری و اقتصادی خارجی با کشورهای هدف، متناسب با توانایی و نیازهای داخلی در دستور کار کشور قرار گیرد و از این طریق امکان بهره‌مندی از مزیت‌های تجارت خارجی فراهم گردد. یکی از ظرفیت‌های موجود در زمینه افزایش تعاملات تجاری و اقتصادی با کشورهای هدف، همکاری با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیاست.

نوشتار حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که عضویت ایران در اتحادیۀ اقتصادی اوراسیا چه تأثیری بر موقعیت ایران در منطقه دارد؟ همچنین با ظرفیت‌های موجود در استان هرمزگان چه مواردی را می توان در راستای همکاری با اوراسیا روی میز قرار داد.