استان زنجان که حدود 80 درصد تجارت آن به سه کشور شریک تجاری عمده آن هست و از سال 1395 تا  1402 به صورت متوسط نزدیک به 67 درصد تجارت آن را صادرات یک محصول تشکیل می‌دهد که بیانگر عدم تقارن در تجارت استان هست. در شرایط فعلی عمده محصولات صادرات استان که مربوط به بخش معدن  شامل سرب و روی، مس، فولاد و ... است که با تهدیداتی مانند کاهش ذخایر معادن، کمبود انرژی، کمبود آب و سیاست‌های محدودکننده استان با هدف کاهش آلایندها مواجه است. پس با این شرایط لازم که نقشه راهی طراحی شود که در گام اول ضمن تنوع شرکای تجاری محصولات استان، محصولات صادراتی نیز در سبد مصرف‌کنندگان برون مرزی نیز متنوع شود.

برای شناسایی پتانسیل‌ها در بازارهای بین‌المللی برای صادرات محصولات مزیت دار استان؛ روند صادرات 25 محصولات عمده استان که طی دوره 1402-1395 بیش از 99 درصد از صادرات استان را تشکیل می‌دادند،  بررسی شد و متوسط سهم هر محصول طی دوره مذکور محاسبه گردید. سپس برای هر یک از محصولات پتانسیل‌های موجود در بازارهای بین‌المللی محاسبه شد. بنابر محاسبات صورت گرفته این تحقیق، 350 میلیون دلار امکان صادرات بیشتر در حوزه محصولات معدنی و ترانسفورماتورها وجود دارد. با در نظر گرفتن سایر محصولات و کشورهای بیشتر، به افزایش صادرات  تا 450 میلیون دلار امیدوار بود در ادامه این‌سوال مطرح شد  که چه عاملی باعث شده استان در پاسخ به تقاضاها موجود، نتوانسته به نحو مطلوب سهم خود از تجارت کشور و بازارهای هدف شرکای تجاری افزایش دهد. برای پاسخ به این سوال با ترسیم زنجیره تجارت با جمعی از تجار و بازرگانان فعال در سطح استان و ملی مصاحبه شده و همچنین از نتایج مطالعات داخلی نیز در این زمینه استفاده شده تا چالش‌های موجود در زنجیره صادرات استان را شناسایی گردد. برخی از صاحب‌نظران معتقد بودند که با وجود داشتن مزیت در چند کالا و وجود مشتری به آن، زیرساخت‌های مربوط به فرایند صادارت و واردات به خوبی فراهم نشده است و برخی معتقد بودند که مزیت‌های صادراتی استان به دلایل برخی مشکلات از جمله کیفیت و سلامت و عدم حمایت دولت قادر به رقابت با نمونه‌های خارجی نیستند. با توجه به مطرح شدن دیدگاه‌های مختلف و بارش افکار، نکته‌ و نظرات افراد خبره در قالب جداول با محوریت مقولات اصلی شناسایی شد متناسب با آن استراتژی و شاخص‌ها برای پایش سالانه جهت بهبود و ارتقا جایگاه تجارت استان تدوین گردید که شامل استراتژی مربوط به فرایند تولید (رفع حلقه‌های مفقوده زنجیره تولید با هدف تولید کالای با طراحی و کیفیت مناسب)، استراتژی مربوط به فرایند صادرات (صادرات کالا به بازار هدف در کمترین زمان، بطور مستمر و همسو با خواسته‌ها و سلایق مشتری در بازار هدف)، استراتژی مربوط به نهادهای دولتی (تأمین زیرساخت‌های مورد نیاز برای صادرات کم‌هزینه و حمایت از صادرکنندگان (سخت افزاری و نرم افزاری)) و استراتژی مربوط به نهادهای صادراتی (بازارشناسی و معرفی محصولات به کشورهای هدف صادراتی با سنجش پتانسیل‌ها).

روندهای تجارت و سرمایه‌گذاری آسیا و اقیانوسیه (APTITs ) توسط بخش تجارت، سرمایه‌گذاری و نوآوری، کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد برای آسیا و اقیانوسیه تهیه شده است. این مجموعه به‌روزرسانی‌ها و پیش‌بینی‌های سالانه روندها و پیشرفت‌ها را در مورد تجارت کالا و خدمات ارائه می‌دهد که بخش‌های اصلی این گزارش با عنوان "چشم‌انداز تجارت کالا و خدمات در آسیا و اقیانوسیه 2024 و 2025 توسط مرکز مطالعات و پژوهش‌های اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی گیلان برای بهره‌برداری فعالان
اقتصادی کشور ترجمه و منتشر شده است.

خلاصه مدیریتی

از مهر سال جاری نمایشگاه اکسپوی دبی به مدت 6 ماه در کشور امارات آغاز به کار کرده است. میزبانی این نمایشگاه نه تنها اتفاق مهمی برای اقتصاد امارات و دبی محسوب     می­ شود، بلکه به ­دلیل موقعیت جغرافیایی و روابط فرهنگی و بازرگانی تاریخی بین ایران و امارات، فرصتی طلایی برای فعالان اقتصادی ایرانی نیز به ­شمار می‌رود. لذا شرکت هیات‌های تجاری ایران در نمایشگاه اکسپو ۲۰۲۰ دبی و رویدادهایی که در حاشیه آن برگزار می‌شود، می‌تواند موجبات برقراری پیوند بین فعالان اقتصادی ایرانی و اماراتی را برای افزایش و تسهیل تجارت کالاها و خدمات دو کشور و سرمایه‌گذاری مشترک بین آنها فراهم آورده و گشایش‌هایی را برای اقتصاد ایران رقم بزند.

در بخش نخست گزارش با استفاده از داده‌های سایت پیچیدگی اقتصادی نسبت به معرفی اقتصاد امارات اقدام ‌شده است. در سال 2019 اقتصاد امارات 248 میلیارد دلار صادرات و 235 میلیارد دلار واردات را تجربه کرده است و به ­عنوان بیست و چهارمین صادرکننده و بیست و دومین واردکننده بزرگ جهانی از جایگاه قابل توجهی در اقتصاد بین‌المللی و زنجیره‌های ارزش جهانی برخوردار است. بررسی داده‌های صادراتی و وارداتی این کشور، دو مسئله در مورد اقتصاد امارات که می‌تواند برای سیاست‌گذاران ما حائز اهمیت باشد را به­ روشنی نشان می‌دهد:

اول آنکه اقلام عمده صادراتی و وارداتی امارات هم ­پوشانی بسیار بالایی با یکدیگر دارند و این مسئله نشان دهنده آن است که صادرات مجدد نقش ویژه‌ای در اقتصاد امارات دارد. توجه به این نکته از زاویه موقعیت خاص ایران و شرایط تحریمی موجود می‌تواند بسیار برای ایران کلیدی باشد. به عبارتی حداقل در کوتاه مدت و تا زمان برطرف شدن کامل محدودیت‌های تجاری و مالی ایران، بخش خصوصی می‌تواند از ظرفیت‌های موجود در اقتصاد امارات برای حفظ حیات تجاری خود استفاده کرده و این کشور به عنوان یک سکو برای صادرات کالاهای ایرانی عمل نماید. به این معنا که با توجه به آنکه بدلیل محدودیت‌های موجود، ایران قادر به فعالیت و حضور مستقیم در بازارهای بین‌المللی نمی‌باشد، اما تمایل امارات به استراتژی صادرات مجدد این فرصت را بوجود آورده است که تاجران ایرانی کالاهای خود را با حاشیه سود کمتر به امارات صادر کند و از این طریق تا زمانی که محدودیت‌های موجود رفع شود، هم سهم خود در بازارهای بین‌المللی را حفظ کنند و هم از بنیه تولیدی و صادراتی کشور در مقابل تحریم‌ها محافظت می‌نمایند.

دوم آنکه آمار تولید ناخالص ملی و تجارت خارجی امارات گویای آن است که ظرفیت‌های بسیار قابل توجهی برای توسعه تجارت با این کشور وجود دارد و با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی و روابط تاریخی و فرهنگی سطح فعلی مبادلات را به ­هیچ عنوان نمی‌توان مطلوب ارزیابی نمود. در حال حاضر ایران جزء شرکای اصلی صادراتی و وارداتی امارات به حساب نمی‌آید و حجم تجارت بین دو کشور در مقایسه با آمار کل تجارت خارجی امارات ناچیز است.

در بخش دوم بر روی روابط تجاری دو کشور تمرکز می‌شود. به طور مشخص 57.6 درصد از کل صادرات ایران به امارات به ارزش 656 میلیون دلار را نفت خام تشکیل می‌دهد. این درحالی است که هیچ کالای دیگری در این سبد، سهم بالاتر از 4 درصد ندارد. پانزده قلم کالای اصلی صادراتی ایران به امارات در ادامه مورد بررسی قرار گرفته است. این آمار از آن حیث می‌تواند برای بازرگانان بخش خصوصی دارای اطلاعات مفیدی باشد که نشان می‌دهد در سطح فناوری و امکانات موجود در کشور چه محصولاتی بیشترین قدرت رقابت‌پذیری در اقتصاد امارات را دارا هستند و با توجه به سهمی که کالاهای ایرانی در این بازار به خود اختصاص داده‌اند، می‌توان نتیجه گرفت که توسعه و افزایش صادرات اقلام مذکور برای بازرگانان بخش خصوصی به مراتب راحت‌تر و کم هزینه‌تر از ورود به بازارهایی است که تاکنون کالاهای ایرانی نتوانسته‌اند در آن نقشی ایفا نمایند. بررسی‌ کالاهای وارداتی امارات نشان می‌دهد که غیر از نفت ­خام(2709)، شش قلم از کالاهای عمده صادراتی ایران، سهمی بالای 10 درصد در بازار وارداتی آن محصول در امارات دارند: سایر سبزیجات(0709)، سرب خام(7801)، ملون‌ها(0807)، انگور(0806)، ادویه(0910) و سیمان(2523) بهترین عملکرد را به ­لحاظ تصرف بازار وارداتی امارات داشته ­اند. در این میان سیمان با سهم 55.1 درصدی از کل واردات امارات، موفق‌ترین محصول به­ شمار می‌آید. با توجه به سهم قابل توجه این شش قلم کالا در واردات امارات، می‌توان برداشت کرد که قیمت تمام شده این محصولات صادراتی ایران، از قدرت رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی برخوردار می‌باشد. بنابراین این فرصت برای سایر بازرگانان و تولیدکنندگان ایرانی نیز وجود دارد که در این بازار نقش فعالی ایفا نمایند. از بین این شش قلم کالا، توسعه سه قلم کالا شامل سایر سبزیجات، ملون‌ها و انگور به ­دلیل مشکلات آبی و خشکسالی موجود در کشور با محدودیت تولید مواجه است. سیمان، ادویه و سرب­ خام اما با توجه به ظرفیت‌های تولیدی موجود در کشور، گزینه بسیار مناسبی برای ورود بازرگانان داخلی و توسعه تجارت با امارات به ­شمار می‌روند.

بررسی داده‌های موجود نشان می‌دهد که صادرات ایران مبتنی بر خام‌فروشی، صادرات کالاهای با سطح فناوری پایین، ارزش افزوده ناچیز و درجه پیچیدگی بسیار پایین است. با توجه به جایگاه صادرات مجدد در اقتصاد امارات، انتظار می‌رود فرصت‌های قابل توجهی برای بازرگانان ایران نه فقط در محصولات معدنی و نفتی خام و محصولات کشاورزی، بلکه برای صادرات محصولات با پیچیدگی و سطح فناوری بالاتر که در حال حاضر نیز جزء اقلام صادراتی ایران به­شمار می‌روند، شرایط خوبی در بازار امارات وجود داشته باشد. در همین راستا محصولات صادراتی که دارای سهم حداقل 001% در سبد صادراتی ایران هستند (ارزش صادراتی بیش از 25 میلیون دلار) و در سال 2019 پیچیدگی بالاتر از صفر دارند و همچنین ارزیابی ظرفیت‌های موجود در اقتصاد امارات برای این کالاها در جدول شماره 1 مورد بررسی قرار گرفته شده است. داده‌ها نشان می‌دهد که تقریبا در تمامی کالاهای مورد نظر که شامل پلیمرهای استایرن-پروپولین پلیمر-خون، واکسن و سرم- شیشه شناور- هیدروکربن­های آسیکلیک- ماشین­آلات پردازش سنگ-شمش آهن نورد داغدیده-الکیل بنزن‌ها و الکیل نفتالن‌ها - اجزاء و قطعات و متفرعات وسایل نقلیه موتوری - سایر مصنوعات ریخته­گری از چدن، آهن یا فولاد می‌شود، کشور امارات هم واردات و هم صادرات قابل ملاحظه‌ای دارد و این ظرفیت در مورد کالاهای مورد نظر در اقتصاد امارات وجود دارد که به عنوان کانالی برای توسعه صادرات کشور در نظر گرفته شود.

در بخش بعدی تجارت خدمات بین دو کشور مورد بررسی قرار می‌گیرد. بر اساس آمار مرکز تجارت بین ­الملل، تراز کل تجارت خدمات و خدمات تجاری امارات در سال ۲۰۲۰،‌ مثبت و به‌ترتیب معادل ۲.۶ و ۳.۱ میلیارد دلار بوده است. تراز تجارت خدمات امارات در سرفصل‌های مسافرت، حمل‌ونقل، خدمات ساختمانی (فنی و مهندسی)، هزینه‌های استفاده از مالکیت فکری، خدمات مخابراتی، رایانه‌ای و اطلاعاتی، نیز مثبت بوده و تنها در سرفصل کالا و خدمات دولتی معادل ۴۹۰ میلیون دلار منفی شده است.

در سال ۲۰۲۰ بیشترین میزان صادرات خدمات امارات متحده عربی مربوط به سرفصل ­های مسافرت ۲۴.۶ میلیارد دلار، حمل­ونقل ۱۶.۶ میلیارد دلار و خدمات مخابراتی، رایانه ­ای و اطلاعاتی ۱۶.۶ میلیارد دلار بوده است که با توجه به میزان بسیار ناچیز واردات ایران در همین اقلام، در صورت تمایل فعالان اقتصادی ایرانی به واردات خدمات بیشتر از امارات در سرفصل­های مشترک، این پتانسیل صادراتی در شرکت­های اماراتی مهیا می ­باشد.

بیشترین میزان صادرات خدمات ایران در سال 2018 مربوط به سه سرفصل مسافرت ۵۰۲۴ میلیون دلار، حمل­ونقل ۲۴۷۳ میلیون دلار و خدمات ساختمانی (فنی و مهندسی) ۱۰۷۶ میلیون دلار بوده است. میزان واردات خدمات امارات در سه سرفصل مسافرت، حمل­و­نقل و خدمات ساختمانی (فنی و مهندسی) در سال ۲۰۲۰ به ­ترتیب ۱۵، ۸.۳ و ۲ میلیارد دلار بوده است. لذا افزایش صادرات ایران در این اقلام نیز می ­تواند مورد توجه فعالان اقتصادی ایرانی قرار گیرد. افزایش صادرات کشور در این حوزه­ های­ خدماتی می ­تواند شرايط مساعدي براي بهبود اقتصاد ایران با توجه به سیاست­های توسعه صادرات غیرنفتی در کشور جهت کاهش تمرکز بر صادرات نفتی و مشتقات آن فراهم سازد. در این راستا تمرکز بر حوزه­ های صادراتی زیر به بازگانان و هیات­ های تجاری شرکت­ کننده در نمایشگاه اکسپو و نمایشگاه ­های برگزار شده در حاشیه آن توصیه می ­شود: خدمات فنی و مهندسی، حمل و نقل، مسافرت، خدمات بیمه و بازنشستگی و خدمات مخابراتی، رایانه­ ای و اطلاعاتی. (البته صادرات محصولاتی که پیچیدگی بالاتری دارند به کشور امارات دشوارتر است زیرا امارات به بازارهای جهانی متصل می ­باشد و نسبت به کیفیت محصول از حساسیت بالایی برخوردار است)

در آخر لازم به ذکر است به ­منظور استفاده از فرصت ­های ایجاد شده در نمایشگاه اکسپو، اتاق مشترک ایران و امارات آمادگی هماهنگی تمامی هیات­های تجاری را برای حضور در اکسپو دبی و گسترش مبادلات B2B آنها دارد.

با توجه به نقش اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در راستای ارائه خدمات به فعالان اقتصادی بخش خصوصی و همچنین با توجه به اهمیت داده ­های آماری به منظور تحليل روند تاريخي و وضعيت موجود و پيش ­بيني آينده، و نیز امكان برنامه­ ريزي صحيح اقتصادی، مرکز تحقیقات و بررسی­های اقتصادی اتاق ایران بر آن شد تا چکیده آمارهای اقتصادی را که متشکل از برخی آمارهای اقتصادی روزانه، ماهانه، فصلی و سالیانه کشور و برگرفته از منابع آماری معتبر همچون بانک مرکزی، مرکز آمار ایران، گمرک جمهوری اسلامی ایران و سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) و ... می­باشد، بر اساس درجه اهمیت و استفاده آنها توسط فعالان بخش خصوصی و به منظور دسترسی سریع و راحت به این اطلاعات هر ماه بر روی سایت اتاق ایران درج نماید.

از آن­جا که آمارهای بخش روزانه و ماهانه به­ صورت مستمر به­ روزرسانی می­شوند، این آمارها در هر شماره از گزارش­های "چکیده آمارهای اقتصادی" ارائه می­گردند، ولیکن در خصوص آمارهای بخش فصلی و سایر آمار، به دلیل آن­که فواصل انتشار آنها نامنظم و یا به­ صورت موردی است لذا به منظور اجتناب از تکرار، از فروردین 95(شماره 33) صرفا در زمان به روزرسانی در گزارش قرار خواهند گرفت.

در این شماره منتشر شد: 

• تسهیلات پرداختی به فعالیت­های اقتصادی طی دوره 5 ساله 94-1390
• وضع مالی دولت، تراز پرداخت­ها و متغیرهای پولی برای فصل سوم 94
• نسبت­های صادرات و واردات و میزان مبادلات تجاری در سال 1394
• صادرات خدمات 12 ماهه 94
• شاخص­های بورس، نرخ سکه و ارز در سال 1394
• نرخ تورم فروردین و اردیبهشت 95
• صادرات و واردات کالا در فرودین 95
• و ...

با توجه به نقش اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در راستای ارائه خدمات به فعالان اقتصادی بخش خصوصی و همچنین با توجه به اهمیت داده­ های آماری به منظور تحليل روند تاريخي و وضعيت موجود و پيش­ بيني آينده، و نیز امكان برنامه­ ريزي صحيح اقتصادی، مرکز تحقیقات و بررسی­های اقتصادی اتاق ایران بر آن شد تا چکیده آمارهای اقتصادی را که متشکل از برخی آمارهای اقتصادی روزانه، ماهانه، فصلی و سالیانه کشور و برگرفته از منابع آماری معتبر همچون بانک مرکزی، مرکز آمار ایران، گمرک جمهوری اسلامی ایران و سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) و ... می­باشد، بر اساس درجه اهمیت و استفاده آنها توسط فعالان بخش خصوصی و به منظور دسترسی سریع و راحت به این اطلاعات هر ماه بر روی سایت اتاق ایران درج نماید.

از آن­جا که آمارهای بخش روزانه، ماهانه و فصلی به­ صورت مستمر به­ روزرسانی می­شوند، این آمارها در هر شماره از گزارش­های "چکیده آمارهای اقتصادی" ارائه می­گردند، ولیکن در خصوص آمارهای بخش سایر آمار (که غالبا آمارهای سالیانه می­باشند)، به دلیل آن­که فواصل انتشار آنها نامنظم و یا به­ صورت موردی است، به منظور اجتناب از تکرار، صرفا در زمان به روزرسانی در گزارش قرار خواهند گرفت.

از این شماره: اقلام عمده صادراتی و وارداتی، مهم­ترین بازارهای هدف صادرات و مبادی واردات و همچنین رشد متغیرهای پولی به گزارش اضافه شده است.

در این شماره منتشر شد:

• تسهیلات پرداختی بانک­ها به تفکیک بخش­های اقتصادی در سال 1395 و هدف از آن
• میزان و رشد نقدینگی در سال 1395
• عملکرد صادرات خدمات و درصد تحقق آن نسبت به برنامه در 10، 11 و 12 ماهه 1395
• جایگاه ایران در شاخص جهانی تریلمای انرژی - سال 2016
• گزیده نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 مرکز آمار
• صادرات و واردات کالا در سال 1395
• - اقلام عمده صادراتی و وارداتی
• - بازارهای هدف صادراتی و مهم­ترین مبادی وارداتی
• - واردات به تفکیک نوع مصرف و ...
• تجارت کالا و نرخ تورم در فروردین 1396
• شاخص قیمت تولیدکننده بخش صنعت و معدن در زمستان 1395
• شاخص تولید کارگاه­های بزرگ صنعتی کشور
• قیمت ماهانه در بازار آزاد شهر تهران- سال 1395
• ارزهای عمده
• سکه قدیم و جدید
• بورس اوراق بهادار تهران
• و ...