چکیده

تولید جهانی انواع خودرو ۹۶ میلیون دستگاه در سال ۲۰۱۸ میلادی با میانگین رشد سالانه ۳ درصد در دو دهه اخیر بود. تولید جهانی خودروهای سواری کاملا متمرکز است، ۵ کشور تولیدکننده اول (چین، ژاپن، آلمان، هند و کره­ جنوبی)  ۶۳ درصد و ۱۰ کشور اول ۷۹ درصد تولید جهانی را بر عهده دارند. در دو دهه اخیر رشد تولید خودرو در کشورهای توسعه ­یافته خودروساز منفی یا پایین و در کشورهای در حال توسعه خودروساز مثبت یا بالا است. پنج برند (خودروساز) قدرتمند جهانی خودرو بر حسب تولید، به ترتیب تویوتا، فولکس واگن، هیوندایی، جنرال موتورز و فورد هستند که با تولید سالانه ۴۲ میلیون خودرو ۴۳ درصد بازار جهانی را در اختیار دارند. برندهای معروف ژاپنی، اروپای غربی، آمریکایی و کره ­ای ۸۰ درصد از تولید خودرو جهان را به خود اختصاص می­دهند، اما نزدیک به نیمی از افزایش خودرو در دو دهه اخیر مربوط به تولید سایر برندها می­شود. ویژگی­های مهم و اصلی صنعت خودروسازی جهانی نوآوری و فنآوری محور بودن، تشکیل زنجیره ­های تولید جهانی و سلطه برندهای جهانی است.

صادرات جهانی گروه خودرو به ۱۵۴۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ میلادی بالغ گردید که سهم آن از صادرات کل تولیدات و کالاها به ترتیب ۱۲ و ۸ درصد بود. صادرات گروه خودرو چهار صادرکننده بزرگ آلمان ۲۶۷ (با سهم ۱۷.۳ درصد از کل)، ژاپن ۱۵۸ (۱۰.۲ درصد)، آمریکا ۱۳۵ (۸.۸ درصد) و مکزیک ۱۲۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ میلادی است. در دو دهه اخیر میانگین رشد سالانه صادرات گروه خودرو اغلب مناطق و کشورهای در حال توسعه بالای ۱۰ درصد و به استثنای کره ­جنوبی و آلمان، همه اقتصادهای توسعه یافته دارای نرخ رشد زیر سطح جهانی هستند.

زنجیره عرضه جهانی خودروسازی به صورتی عمق و تکامل یافته است که فقط اقتصادهای معدودی از تراز تجاری ارزی مثبت بالا در گروه خودرو برخوردار بوده و فقط ۹ کشور دارای تراز تجاری بیش از ۱۰ میلیارد دلار هستند. به عبارتی صادرات خودرو منشاء تامین ارز خارجی مهم تعداد کمی از اقتصادها می­باشد. تراز تجاری گروه خودرو کشورهای خودروساز آلمان ۱۳۶، ژاپن ۱۳۶، مکزیک ۷۴، کره ­جنوبی ۴۷، چک ۲۲ و تایلند ۲۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ میلادی بود. اقتصادهای توسعه یافته بیش از ۷۰ درصد صادرات جهانی خودرو و قطعات و اجزاء را به عهده دارند، اما در سالهای اخیر رشد صادرات آنها منفی شده است و تعدادی از کشورهای در حال توسعه به موتور محرکه رشد تجارت خودروسازی مبدل شده ­اند. هر چند که تعداد محدودی از کشورهای جهان تولیدکننده و صادرکننده خودرو هستند، اما کشورهایی که درگیر تولید و صادرات قطعات و اجزاء خودرو هستند به مراتب بیشتر است. سهم حدود ۴۰ درصدی قطعات و اجزاء از تجارت گروه خودرو اهمیت آن در زنجیره عرضه جهانی خودرو نشان می­دهد.

در زنجیره عرضه جهانی خودرو، نزدیکی به بازارها و قطب­های اصلی تولید خودرو نقش مهمی دارد. در دو دهه اخیر علاوه بر ورود چین و جدیدا هند به صنعت و بازار خودروی جهان، تا حد قابل توجهی منطقه­گرایی بر زنجیره جهانی خودروسازی حاکم شده است و سه منطقه مهم به ترتیب آسیای جنوب شرقی (مثلت ژاپن، کره­جنوبی و چین)، اروپایی و آمریکای شمالی شکل گرفته است. چین، هند، اندونزی، تایلند، چک، اسلواکی، لهستان، مجارستان، رومانی، ترکیه، مراکش و مکزیک از بالاترین رشد صادرات خودرو و قطعات در دو دهه اخیر برخوردار هستند. بخش­های خودروسازی و قطعه­سازی بر مبنای مشارکت در زنجیره جهانی و نه تامین داخلی شکل گرفته و توسعه یافته است، بدین معنی که هدف صرفا ساخت قطعات و اجزاء برای تامین نیاز داخلی یا ساخت خودروی ملی نیست و این بخش­ها بیشتر در ارتباط با زنجیره­ های عرضه جهانی خودرو توسعه پیدا کرده است. هم اکنون هدف اقتصادهای درگیر زنجیره جهانی خودرو، به دست آوردن سهم قابل ملاحظه و در خور از کیک ارزش افزوده جهانی این صنعت است. کسب سهم از بازارها و درآمدهای ارزی و مشارکت در زنجیره ­های عرضه جهانی خودرو صرفا حاصل تمرکز بر تولید و صادرات اقلام خاص مانند خودرو سواری بنزینی نیست و در این زنجیره­ ها فرصت­های کسب ارزش افزوده و درآمد ارزی متنوعی وجود دارد. در خودروسازی جهانی و به ویژه برای بازیگران جدید، تولید خودرو سواری (به ویژه کامل تحت عنوان خودروی ملی) هدف نیست.

تولید انواع خودرو به یک میلیون و ۵۳۶ هزار دستگاه در سال ۱۳۹۶ بالغ گردید که با ۳۷.۸ درصد تنزل به ۹۵۶ هزار دستگاه در سال ۱۳۹۷ کاهش یافت. در دوره ۹۶-۱۳۵۶ تولید خودرو سواری از ۱۱۹ به ۱۴۱۰ هزار دستگاه افزایش پیدا کرد. دو خودروساز بزرگ ایران­خودرو و سایپا حدود ۹۰ درصد تولید انواع خودرو کشور را بر عهده دارند. سهم تولید خودروهای سواری از کل تولید خودرو جهان ۷۴ درصد و ایران ۹۴ درصد است که نشان می­دهد سهم خودروهای تجاری و عمومی از تولید خودرو ایران پایین می­باشد. تولید خودرو ایران تحت تسلط مدلهای فرانسوی، چینی، کره­ای و داخلی از رده خارج شده یا خارج از استاندارد جهانی قرار دارد. سهم خودروهای با برند فرانسوی ۴۲، داخلی ۲۳، کره­ای ۱۸ و چینی ۱۶ درصد از تولید خودرو کشور است. در چند سال اخیر، ایران به دروازه ورود به بازارهای جهانی خودروهای چینی مبدل شده است. روند رو به رشد و مسلط خودروسازی ایران واردات خودروهای کامل توسط خودروسازان تحت عنوان قطعات منفصله و همچنین واردات قطعات و مونتاژ خودرو در یک دهه اخیر و به ویژه از چین است. در تحریم­های قبلی و کنونی، اگر واردات خودرو و قطعات و اجزاء خودرو مدیریت و واردات قطعات منفصله (به ویژه از چین) محدود شده بود، تولید خودرو کشور به شدت کاهش پیدا نمی­کرد.

بر اساس آمارهای جهانی واردات انواع خودرو و قطعات و اجزاء ایران از کمتر از یک میلیارد دلار در دهه هفتاد شمسی به ۸ میلیارد دلار در اواخر دهه هشتاد شمسی و ۱۰ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۶ افزایش یافت که در سال ۱۳۹۷ به ۶.۵ میلیارد دلار تنزل یافت. در سال ۱۳۹۶، از مجموع واردات گروه خودرو کشور ۷۰ درصد سهم خودرو (شامل بیشتر خودرو تحت عنوان قطعات منفصله) و ۳۰ درصد سهم قطعات و اجزاء بود. کل واردات خودرو و قطعات و اجزاء ایران در دوره ۹۷-۱۳۷۲ نزدیک به ۱۰۰ میلیارد دلار برآورد می­شود. در دو دهه اخیر امارات متحده عربی، چین و فرانسه بزرگترین صادرکنندگان خودرو و قطعات به ایران محسوب می­شوند. ایران اولین بازار صادراتی خودروهای سواری چین در سالهای اخیر به شمار می­رود. در چند سال اخیر خودروسازان به واردکنندگان اصلی خودرو به ویژه از کشور چین تبدیل شده ­اند و به عبارتی تحت عنوان تولید خودرو تجارت خودرو انجام می­شود.

وضعیت کنونی صنعت و بازار خودرو ایران با وضعیت مطلوب فاصله زیادی دارد که بعضی نکات مهم آن شامل موارد زیر است. (۱) رانت­ جویی به جای رقابت­ جویی، (۲) پسرو و انفعالی به جای پیشرو و تهاجمی، (۳) بهره ­وری پایین و نبود نوآوری، (۴) هدف­گذاری رشد کمی (تیراژ تولید) به جای تمرکز بر رشد کیفی، (۵) بازارهای کاملا بسته، (۶) همکاری با شرکای درجه دو و سه جهانی، (۷) تولید خودروهای از رده خارج شده یا درجه سه، (۸) مداخله شدید دولتها و مدیریت شبه ­دولتی، (۹) ایجاد هزینه برای اقتصاد به جای ایجاد درآمد ملی، (۱۰) نارضایتی مردم از خودروهای داخلی، (۱۱) ایجاد شبکه­ های پیمانکاری ناقص و ناکارآمد به جای توسعه خوشه ­های صنعتی و (۱۲) تراز تجاری منفی بالا و صادرات ناچیز خودرو و قطعات و اجزاء.

با توجه به وضعیت تحریمی کشور، راهکارهای پیشنهادی به دو دسته متناسب با شرایط تحریم (کوتاه ­مدت) و شرایط پساتحریم (بلندمدت) ارائه می­شوند. راهکارهای شرایط تحریم شامل (۱) بهره ­برداری کامل از ظرفیت­های قطعه ­سازی و همچنین سایر صنایع، (۲) محدودیت واردات خودرو و قطعات منفصله و تامین ارز لازم جهت واردات قطعات و اجزاء، (۳) بودجه­ بندی و اولویت ­بندی ارزی واردات مواد اولیه و قطعات و اجزاء، (۴) رفع موانع تولید قطعه­ سازان با تشکیل کارگروه مشترک بخش خصوصی و دولت و (۵) مدیریت شرایط تحریم خودروسازی و تدوین برنامه راهبردی سه سال آینده است و راهکارهای شرایط پساتحریم شامل (۱) مشارکت در زنجیره عرضه خودروسازی جهانی به جای خودکفایی و تولید خودرو ملی، (۲) ادغام بنگاه­های خودروساز داخلی و پس از آن ادغام و/یا مشارکت بنگاه­های داخلی با بنگاه­های جهانی، (۳) مشارکت با خودروسازان تراز اول جهانی، (۴) کاهش حقوق و عوارض گمرکی واردات خودرو و ممانعت از واردات خودرو تحت عنوان قطعات منفصله با تعرفه­ های گمرکی پایین و (۵) توسعه خوش ه­ای زیرساخت­ها و ظرفیت­ های ماشین ­سازی، قطعه ­سازی و خودروسازی می­باشد.