خلاصه مدیریتی

بررسی سرمایه گذاری روی حوزه فاوا در اقتصاد کشورهای مختلف می تواند برآوردی مناسب از مرزها و قابلیت های این فناوری نوظهور را فراهم آورد، در واقع، میزان و چگونگی اثرگذاری فاوا بر اقتصاد از پرسش های اساسی سیاستگذاران کشورهای در حال توسعه است. پژوهش های بسیاری با موضوع اثر فاوا روی ابعاد مختلف اقتصادی انجام گرفته است، در اینجا مرور و بررسی جامع آنها مد نظر نیست و هدف ارائه تصویر کلی از نقش و جایگاه فاوا در اقتصادهای ملی است.

در پژوهش حاضر چندین مطالعه تطبیقی میان کشورهای مختلف بررسی شده است، بر اساس پژوهش ها می توان ادعا کرد که در بلندمدت اثر فاوا روی رشد اقتصادی مثبت است و همچنین با افزایش 10 درصد سرمایه گذاری روی فاوا  به طور متوسط کمی بیشتر از نیم درصد به رشد اقتصادی افزوده می شود. هرچند باید این را در نظر داشت در مراحل آغازین اثر سرمایه گذاری روی اقتصاد چندان پررنگ نیست. پس از گذر از این حد آستانه آغازین، اثر سرمایه گذاری روی فاوا بر رشد اقتصادی قویتر می شود، در کشورهای توسعه یافته با توجه به قانون بازده نزولی می توان انتظار داشت که این اثر به تدریج کمتر شود. 

همچنین یک الگوی هفت بخشی، شامل ابعاد "دسترسی و اتصال  پذیری فاوا"، "استفاده از فاوا"، "چارچوب قانونی و مقررات فاوا"، "تولید و تجارت فاوا"، "مهارت ها و منابع انسانی فاوا"، "امنیت سایبری" و "کاربردهای تازه فاوا"، پیشنهاد می شود که برای سیاستگذاری جامع در حوزه فاوا می تواند به کار گرفته شود. همچنین نباید فراموش کرد که کشورهای در حال توسعه با برقراری ارتباط مناسب با نهادهای جهانی و اقتصادهای پیشرو می توانند از تجربه و دانش جهانی بهره بگیرند که شتاب حرکت آنها در مسیر رشد اقتصادی را بیشتر خواهد کرد. این کشورها در صورت شبکه سازی مناسب در سطح بین المللی و رویکرد تعاملی می توانند با هزینه بسیار کمتری از مزایای و دستاوردهای فاوا بهره مند شوند.

همچنین بررسی تجربه های موفق نوآوری در کشورهای مختلف می تواند ابعاد و چالش های پیش رو را نشان دهد، برای این کار نیاز است که نخست صورتبندی درستی از موضوع ارائه شود و سپس با بررسی نمونه های موفق؛ پیشران ها و عوامل اثرگذار شناسایی گردد. مفهوم اساسی در این بررسی "زیست بوم نوآوری" (innovation eco-System) است که به شبکه گسترده ای گفته می شود که بازیگران نوآوری در آن زیست می کنند و با هم ارتباط می گیرند. مهمترین درسی که از تجربه های جهانی موفق مانند ایالات متحده امریکا، کره جنوبی، فرانسه و سنگاپور می توان گرفت اینست که نخستین گام در سیاستگذاری و حرکت به سوی نوآوری ارزش افزا به رسمیت شناختن مفهوم "زیست بوم" است؛ نگرش پروژه محور و تک بخشی و  فنی صرف در بسترسازی برای نوآوریهای ارزش افزا ناتوان است و باید مجموعه گسترده از عوامل و پیش نیازها را در نظر داشت.

برای سیاستگذاری موثر در حوزه نوآوری فاوا و پروراندن زیست بوم پیشنهاد می شود که یک الگوی شش بخشی مورد توجه قرار گیرد؛ در دو بخش "فراهم آوردن زیرساخت ها" و "بهبود محیط قانونی" دولت نقش اصلی را بر عهده دارد. هرچند در بخش هایی مانند "شبکه سازی"، "سازوکارهای ارتباط بخش عمومی (دولتی) و خصوصی" و "سرمایه های انسانی" هم دولت بخشی از ماجراست، هدایت و هماهنگی امور باید به بخش خصوصی سپرده شود. همچنین برای هماهنگی و پیشبرد کارها و تسهیل ارتباط میان گروه مختلف ذینفع باید برای "ساختار رسمی راهبری" هم چاره ای اندیشید.

"ناکارآمدی دم و دستگاه دولت" و "محدودیت ارتباط گسترده با جهان" هم دو چالش اساسی است که در سیاستگذاری در شش حوزه بالا باید با آنها دست و پنجه نرم کرد و کار را برای دست اندرکاران بسیار دشوار خواهد کرد.

خلاصه مدیریتی

فاوا گذشته از اثر چشمگیر بر اقتصاد ملی و بهبود بهره وری در سطح کلان، در کسب و کارها و بنگاه های اقتصادی نیز تغییرات ساختاری را به بار آورده است، این دگرگونی ها در سطح بسیاری از سازمان ها دیده می شود و چهره بسیاری از آنها را تغییر داده است، با این حال جای خالی یک الگو و ابزار مفهومی که بتواند تصویری کلی از اثر فاوا بر سازمان فراهم آورد احساس می شود.

در این پژوهش با بهره گیری از مفهوم "هزینه مبادله" و دیدگاه های الیور ویلیامسون به مفهوم سازی اثر فاوا بر سازمان پرداخته شد، تلاش شد تا با مروری بر این مفهوم و ابعاد آن راهی برای توضیح پیامدهای به کارگیری فاوا در بنگاه های اقتصادی یافته شود. سپس برخی چارچوب ها با هدف تصویر کردن سازمان به عنوان مجموعه ای از قراردادها و مبادله ها بررسی شد و در نهایت الگوی زنجیره ارزش که از چارچوب های رایج در تحلیل های سازمانی است مورد نظر قرار گرفت. سرانجام نیز چارچوبی کلی برای نشان دادن منطق عمل فاوا در سازمان ها و تغییرات ساختاری پیامد آن پیشنهاد می شود.

در این چارچوب پیامد های به کارگیری فاوا به دو سطح فنی و ساختاری تقسیم می گردند، در سطح فنی به مواردی همچون کاهش زمان انجام کارها، بهبود بهره وری و کاهش هزینه ها اشاره می شود که برداشت غالب از اثرگذاری فاوا در سازمان هاست، ولی در سطح ساختاری به جنبه های ناملموس تر پرداخته می شود، در این سطح با توجه به اینکه سازمان به صورت مجموعه ای از مبادله ها و قراردادهای (نوشته/نانوشته) تصویر می شود، اثر فاوا بر هزینه مبادله بررسی می شود. به کار گیری فاوا می تواند هزینه مبادله (هزینه های جستجو، مذاکره و اجرا) را تغییر دهد و این با توجه به ویژگی های مبادله مانند "تکرار"، "عدم قطعیت" و "خاص بودن دارایی" خواهد بود و پیامدهای ساختاری خواهد داشت. با استفاده از این نگرش می توان به خوبی پیدایش بسیارهای از ساختارهای سازمانی نوظهور در دوران جدید را توضیح داد.

از سیاستگذاری های کلان در حوزه فاوا که بگذریم، خلق ثروت در سطح بنگاه ها و کسب و کارها رخ می دهد؛ می توان گفت هدف از سیاست ها و بسترسازی ها چیزی جز فراهم کردن زمینه فعالیت کارآفرینان و نوآوران نیست تا بتوانند قابلیت های فاوا را در عمل محقق کنند. در این نوشته برای توصیف فرایند ایجاد ارزش اقتصادی (خلق ثروت) از فاوا مفهوم مدل کسب و کار به کار گرفته شده است. هدف این است که مروری بر رویکرد های کلی ارزش آفرینی اقتصادی مبتنی بر فاوا انجام گیرد.

بعد از معرفی اقتصاد اشتراکی که یکی از نمودهای اقتصادی جدی فاوا به شمار می آید، تلاش شده است با تکیه بر مفهوم مدل کسب و کار به برخی از الگوهای و چارچوب های رایج کسب درآمد و خلق ثروت از فاوا پرداخته شود. با صرفنظر از کاربردهای پیشرفته فاوا که پیامدهای آنها در آینده ظاهر خواهد شد، سیزده الگوی کلی ایجاد درآمد شناسایی شده اند.

این الگوها عبارتند از: "پلتفرم های چندسویه"، "فریمیوم"، "اعانه"، "هزینه اشتراک"، "محتوای رایگان و تبلیغات"، "دنباله دراز"، "طعمه-قلاب"، "حراج"، "بازاریابی همکارانه"، "تامین مالی جمعی"، "فروش مستقیم"، "پرداخت دلخواه"، "ترکیبی". بسیاری از کسب و کارهای موجود یک یا ترکیبی از این الگوهای ارزش آفرینی برای مشتریان به کار می گیرند.

فاوا یک فناوری تحول ساز در کسب و کار به شمار می آید و ماهیت بسیاری از صنایع اعم از خدماتی و تولید را دگرگون کرده است، در بسیاری از موارد این فناوری بر اساس منطقی عمل می کند که آن را  شومپیتر، اقتصاددان نامدار اتریشی، تخریب خلاق  (destructive construction)نامید، در این رهگذر بسیاری از شیوه های قدیمی تولید و ارائه خدمت از بین می روند و انواع جدیدتر جایگزین آن می شوند. گفتن از مزیت های فاوا تازگی ندارد، فاوا قابلیت ثبت، نگهداری، تحلیل و انتقال اطلاعات را ارتقا می بخشد و انعطاف پذیری و  به هنگام بودن (timeliness)  را افزایش می دهد و فاصله ها را از میان بر می دارد. با این حال، شاید بتوان ادعا کرد که ویژگی اساسی فاوا که تغییری بنیادین در کسب و کارها را رقم می زند اینست که در انجام فرایندهای کاری به شکل مستمر داده تولید می شود، تعداد منابع اطلاعات افزایش می یابد، ولی واسطه های انسانی (intermediate human) را کاهش می دهد.  فراهم آوردن امکان بازخورها و اصلاح های متعدد و ارزیابی برخط (on-line) عملکرد پیامدهای این ویژگی است. (Scott & Davis, 2015) در این بحث به ویژه باید نقش اینترنت و شاهراه اطلاعاتی جهانی را برجسته کرد، شبکه ای که زمانی برای کاربردهای نظامی طراحی شده بود، به تدریج به یکی از پیشران های اقتصاد جهانی بدل شده است.  گفتنی است برخی از انواع کسب و کارها که آنها را زیر نام اقتصاد اشتراکی (Shared economy) می شناسیم بدون فاوا بختی برای فراگیر شدن نمی یافتند، در این نوع اقتصاد نوظهور در واقع طرف عرضه و تقاضا با بهره گیری از زیرساخت فاوا به هم پیوند می خورند و از ظرفیت های مازاد  منابع استفاده می شوند و کارایی افزایش می یابد؛ به زبانی دیگر، هزینه مبادله (transaction cost) در اقتصاد بسیار کاهش می یابد و منابع در دسترس بهتر به کار گرفته می شوند. چنین کسب و کارهایی را همتا به همتا (peer-to-peer) هم نامیده اند که در آن خریدار و فروشنده بدون واسطه با هم ارتباط پیدا می کنند و مبادله صورت می گیرد. بسیاری از نمونه های موفق کسب و کارهای مبتنی بر فاوا را باید در سیاق چنین اقتصادی فهمید و البته سهم آن در ایجاد ارزش اقتصادی کم و بیش در سراسر جهان در حال افزایش است.  هرچند نوآوری ها در فناوری برتر (High Tech) و حوزه هایی مانند هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) و واقعیت مجازی (Virtual reality) و کلان داده (Big Data) را هم باید مورد توجه قرار داد؛ در این پژوهش بر کاربردهای رایج تر فناوری در کسب و کارها تاکید می شود.

با توجه به نقش اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در راستای ارائه خدمات به فعالان اقتصادی بخش خصوصی و همچنین با توجه به اهمیت داده­ های آماری به منظور تحليل روند تاريخي و وضعيت موجود و پيش­ بيني آينده، و نیز امكان برنامه ­ريزي صحيح اقتصادی، مرکز تحقیقات و بررسی­های اقتصادی اتاق ایران بر آن شد تا چکیده آمارهای اقتصادی را که متشکل از برخی آمارهای اقتصادی روزانه، ماهانه، فصلی و سالیانه کشور و برگرفته از منابع آماری معتبر همچون بانک مرکزی، مرکز آمار ایران، گمرک جمهوری اسلامی ایران و سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) و ... می­باشد، بر اساس درجه اهمیت و استفاده آنها توسط فعالان بخش خصوصی و به منظور دسترسی سریع و راحت به این اطلاعات هر ماه بر روی سایت اتاق ایران درج نماید.

از آن­جا که آمارهای بخش روزانه، ماهانه و فصلی به­ صورت مستمر به روزرسانی می­شوند، این آمارها در هر شماره از گزارش­های "چکیده آمارهای اقتصادی" ارائه می­گردند، ولیکن در خصوص آمارهای بخش سایر آمار (که غالبا آمارهای سالیانه می­باشند)، به دلیل آن­که فواصل انتشار آنها نامنظم و یا به­ صورت موردی است، به منظور اجتناب از تکرار، صرفا در زمان به روزرسانی در گزارش قرار خواهند گرفت.

در این شماره منتشر شد:

• هزینه، درآمد خانوارهای شهری و ضریب جینی در سال 1395
• شاخص­های فناوری اطلاعات و ارتباطات در سال 1394 و مقایسه آن با قبل
• صادرات، واردات در 4 ماه اول سال 1396 به تفکیک کالا و کشورهای طرف مبادله
• حساب های ملی مرکز آمار ایران با سال پایه 1390 (به روز شده از سال پایه 1376)
• نتایج پایش ملی محیط کسب و کار کشور در زمستان 1395
• آمارهای بانک مرکزی در خرداد 1395:
• - تسهیلات پرداختی به بخش­ها اقتصادی
• - درآمد، پرداخت­های جاری و عمرانی دولت
• - پول، شبه پول، نقدینگی
• - و ...
• نرخ تورم تیرماه 1396
• قیمت تولید کننده بخش صنعت و معدن، بهار 1396
• قیمت تولیدکننده بخش خدمات، سال 1395 فصلی
• تولید نفت ایران و اوپک در 7 ماهه اول سال 2017
• و ...