مروری بر تجارت ایران و آسیای مرکزی
بر اساس داده های مرکز تجارت بین المللی (ITC) ، روند کاهشی تجارت کالایی ایران با منطقه آسیای مرکزی از سال 2018 تا 2020 در سال 2021 (پس از فروکش کردن همه گیری کووید-19)، متوقف شده و تجارت با این کشورها با سرعت زیادی افزایش یافته و از 689 میلیون دلار در سال 2020 به 1.4 میلیارد دلار در سال 2021 رسیده است. این روند در سال 2022 نیز با سرعت کمتری ادامه یافته و در این سال کل تجارت ایران با منطقه آسیای مرکزی حدود 1.5 میلیارد دلار بوده که تنها سهم 1 درصدی از کل ارزش تجارت ایران در این سال را تشکیل می دهد. از کل ارزش تجارت کالایی ایران به این منطقه، 77 درصد متعلق به صادرات، معادل 1.1 میلیارد دلار، بوده و مابقی، معادل 339 میلیون دلار را واردات تشکیل داده است. ارزش تجارت ایران با کشورهای منطقه آسیای مرکزی در سال 2022 با افزایش حدود 8 درصدی نسبت به سال 2021 همراه بوده که مشارکت واردات در این افزایش حدود 5.1 واحد درصد بوده است. درواقع دلیل اصلی رشد مذکور افزایش 26 درصدی واردات از این منطقه در مقابل افزایش تنها 3 درصدی صادرات بوده است. شایان ذکر است، در میان کشورهای منطقه آسیای مرکزی نیز افزایش 89 درصدی و 106 درصدی واردات از دو کشور قزاقستان و تاجیکستان عامل اصلی افزایش واردات از این گروه کشورها در سال 2022 بوده است.
تراز تجاری ایران با 5 کشور منطقه آسیای مرکزی طی سالهای 2018 تا 2022 همواره به نفع ایران مثبت بوده و در سال 2021 به بیشترین میزان خود طی مدت مذکور (826 میلیارد دلار) رسیده است. در سال 2022 نیز تراز تجاری ایران با منطقه آسیای مرکزی حدود 30 میلیون دلار کاهش یافته و به 796 میلیون دلار رسیده است.
گذرگاه زنگزور: پیامدهای آن بر موقعیت ژئواکونومیک ایران
مرکز پژوهشهای اتاق ایران با انتشار گزارش " گذرگاه زنگزور: پیامدهای آن بر موقعیت ژئواکونومیک ایران" به بررسی پیشینه تاریخی ایجاد این گذرگاه در سایه جنگهای ارمنستان و آذربایجان، نگاه تحلیلگران داخلی و خارجی در ایران به این گذرگاه و ژئوپلیتیک و ژئواکونومی آن با توجه به حجم مبادلات کشورهای پیرامونی میپردازد و در پایان نتیجهگیری و توصیههای سیاستگذاری ارائه می نماید. برخی از مهمترین نکات مطرح شده در این گزارش شامل موارد ذیل است.
- پس از پیروزی جمهوری آذربایجان در جنگ ۴۴ روزه، بر اساس بند 6 بیانیه توافق سهجانبه آتشبس میان باکو، ایروان و مسکو، «کریدور لاچین» با عرض 5 کیلومتر، تحت کنترل «نیروهای حافظ صلح روسی»، از طریق منطقه لاچین آذربایجان، جمهوری ارمنستان را به صلحبانان روسیه و بخشهای ارمنینشین قرهباغ وصل میکرد. در بند 9 بیانیه بر رفع انسداد از تمامی «اتصالات حملونقل» در منطقه تأکید شده است. ارمنستان متعهد به ایجاد دسترسی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان از طریق استان سیونی، موسوم به گذرگاه زنگزور شده است و مسئولیت محافظت از این مسیر ارتباطی بر عهده «مرزبانان روسیه» گذاشته شده است.
- ایران که از آغاز جنگ، ضمن تأکید بر توقف درگیریها و حلوفصل اختلافات از حق جمهوری آذربایجان برای اعاده حاکمیتش بر تمام قلمرو خود حمایت کرده بود، در بالاترین سطوح بر عدم تغییر در مرزهای بینالمللی کنونی تأکید دارد. از نظر ایران مسیر ترانزیتی آستارا، پیله سوار و جلفا به پایانه مرزی پلدشت، همچون گذشته دسترسی باکو به نخجوان را فراهم میکند.
- جایگاه ژئواکونومیک کریدور زنگزور مستلزم سنجش جایگاه آن در میان کریدورهای منطقه اوراسیا است. راه آهن باکو-تفلیس-قارص، کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب و کریدور گرجستان مهمترین کریدورهای اوراسیایی در منطقه قفقاز محسوب میشوند. در حال حاضر راه آهن ۸۲۶ کیلومتری باکو-تفلیس-قارص مهمترین مسیر اتصال قفقاز به اروپا است که ایجاد کریدور زنگزور، با دور زدن گرجستان طول آن را ۳۴۰ کیلومتر کوتاهتر میکند.
- با این حال، در تصویر کلانتر، یکی از اهداف کریدور زنگزور پیوند زدن دو اقتصاد بزرگ دو سوی اوراسیا به یکدیگر یعنی چین و اروپا بیان شده است. در حالی که ۹۰ درصد از تجارت چین و اروپا از طریق دریا انجام میشود، کریدور زنگزور در نهایت میتواند تنها کسر کوچکی از 10 درصد باقیمانده را به خود اختصاص دهد.
- اتصال آسیای مرکزی به اروپا یکی دیگر از فرضیه هایی است که در مورد کریدور زنگزور بیان می شود. عمده صادرات آسیای مرکزی به اروپا را مواد خام و بویژه سوخت های فسیلی تشکیل می دهد که عمدتا از طریق دریا جا به جا می شود و در نتیجه این کریدور نمی تواند حجم عظیمی از مواد خام را از آسیای مرکزی به اروپا انتقال دهد.
- با توجه به اینکه ترکیه واردکننده اصلی گاز ایران محسوب میشود علی رغم مشارکت فعال این کشور در ایجاد کریدور زنگزور، این فرضیه که احداث گذرگاه زنگزور با تغییر ژئواکونومی انرژی در منطقه، بازار ایران در این کشور را به مخاطره میاندازد با چالش عمده مواجه میشود. ترکیه اساساً گزینههای متنوعی برای واردات گاز طبیعی دارد و واردات گاز طبیعی به صورت الانجی از کشورهای قطر، ایالات متحده و الجزایر در دستور کار قرار داشته و برنامههایی برای گسترش آن، به ویژه از ایالات متحده وجود دارد. از سوی دیگر قرارداد فعلی صادرات ایران به ترکیه در سال 2026 به پایان میرسد و مذاکرات برای تمدید آن به جایی نرسیده است. از سمت آذربایجان هم بدون زنگزور این کشور از سه مسیر دیگر به بازار ترکیه دسترسی دارد. بنابراین، گذرگاه زنگزور گشایش جدیدی برای ترکیه در حوزۀ صادرات گاز فراهم نکرده و مسئلۀ جدیدی نیز برای ایران ایجاد نمیکند.
- آذربایجان برای توسعۀ زیرساختهای انرژی خود نیازمند جذب سرمایه از خود اروپا است و اروپا، تمایل اندکی به سرمایهگذاری در زیرساختهای صنایع تولید انرژی فسیلی دارد که با سیاستگذاری کلان کشورهای اتحادیه برای حرکت به سمت انرژیهای تجدیدپذیر همخوانی ندارد.
- زنگزور و گذرگاه شمال جنوب تعارض یا توافقی با یکدیگر ندارند، چرا که گذرگاه شمال-جنوب یک مسیر ترانزیتی شمالی-جنوبی معطوف به اتصال هند به روسیه است، در حالی که زنگزور یک گذرگاه شرقی-غربی با هدف اتصال ترکیه به قفقاز و سپس آسیای مرکزی و در یک تصویر بزرگتر، اروپا به چین از طریق ادغام در مسیر میانی کمربند و راه است. همچنین، باید توجه شود که هرچند ضرورتاً سرنوشت این دو گذرگاه به یکدیگر پیوند نخورده است، موفقیت دومی در گرو روابط حسنۀ ایران و آذربایجان است.
- هرچند برخی تحلیلگران در ایران و خارج از ایران زنگزور را یک گذرگاه ناتویی برای دسترسی به مرزهای شمالی ایران، جنوبی روسیه و غربی چین میدانند، حداقل رفتار روسیه بهعنوان بازیگری که بیشترین دغدغه را نسبت به ناتو دارد، تصور تهدید را به نمایش نمیگذارد.
پایش تحولات تجارت جهانی (گزارش شماره شصت)
مرکز پژوهش های اتاق ایران تهیه و انتشار سلسله گزارش های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار میگیرند.
در شصتمین گزارش از این سلسله گزارشها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقهای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده و آخرین روندها و پیشبینی های اقتصادی تهیه شده توسط بزرگ ترین نهادهای اقتصادی بینالمللی، در قالب داده های تازه مورد واکاوی قرار گرفته اند.
در بخش تحولات جهان، دولت هلند اعلام کرد که قصد دارد به منظور حفاظت از امنیت ملی، محدودیتهای جدیدی را بر صادرات فناوری نیمهرساناها اعمال کرده و به رویکرد ایالات متحده به منظور محدودسازی صادرات تراشه به چین بپیوندد.
سرویس آمار آلمان، Destatis، گزارش داد که در پی تحریمهای اتحادیه اروپا علیه روسیه، واردات نفت خام آلمان از روسیه، تقریباً به طور کامل متوقف شده است. دادهها نشان میدهد که تحویل نفت خام روسیه در ژانویه 2023، 99.9 درصد کاهش یافته و تنها به 3500 تن رسیده است؛ این در حالی است که این رقم در مدت مشابه سال گذشته، 2.8 میلیون تن بوده و حاکی از کاهش چشمگیری است. قطع صادرات نفت روسیه به بزرگترین اقتصاد اروپا اهمیت ژئواکونومیکی ویژه ای دارد و نشان می دهد رشته های وابستگی اقتصادی میان دو طرف که دهه ها تنیده شده بود در چند ماه گسسته شده است. این روند نمادی از تاثیرات مخرب جنگ بر تعاملات اقتصادی است. در خبری دیگر رئیس آژانس بینالمللی انرژی (IEA) هشدار داد که اتحادیه اروپا با شرایط چالشبرانگیزی مواجه است چراکه دیگر هرگز قیمت گاز مانند قبل از تحریمهای روسیه نخواهد بود؛ از این پس گاز ارزانی وجود نخواهد داشت و انرژی اروپا در آینده گرانتر از گذشته و به طور قابل توجهی بالاتر از رقبای اقتصادی آن خواهد بود.
در بخش تحولات منطقه ای ترکیه از ارسال کالاهای تحریم شده از طریق خاک خود به روسیه ممانعت کرده است. در همین راستا، آنکارا از اول مارس، ترانزیت کالاهای تحریم شده به روسیه و بلاروس را برای تبعیت از تحریمهای غرب ممنوع کرده است. صندوق سرمایهگذاری عمومی عربستان سعودی قراردادی بزرگ برای خرید تعداد زیادی از هواپیمای تجاری بوئینگ منعقد کرد تا ناوگان یک شرکت هواپیمایی ملی جدید را راهاندازی کند که به عنوان دومین شرکت هواپیمایی ملی در این کشور عمل خواهد کرد. شایان ذکر است که توسعه بخش هوانوردی که قرار است طی 8 سال آینده، 100 میلیارد دلار بر روی آن سرمایهگذاری صورت بگیرد، بخشی از برنامههای پروژه چشمانداز 2030 عربستان است. دولت عربستان سعودی در سال 2021 اعلام کرد که قصد دارد تا سال 2030، این کشور را به یک هاب جهانی حمل و نقل و ارائه خدمات لجستیکی تبدیل کند تا سالانه بیش از 30 میلیون مسافر را جذب کند. سپردهگذاری 5 میلیارد دلاری عربستان در بانک مرکزی ترکیه، تلاش عراق برای اتصال بندر فاو به ترکیه به منظور نقش آفرینی به عنوان حلقه ارتباط میان آسیا و اروپا، افزایش خرید نفت روسیه توسط امارات متحده عربی و تلاش این کشور به منظور توسعه تجارت با آسیای مرکزی از دیگر اخبار مهم منطقه است.
در بخش داده های تازه و بر اساس گزارش اخیر دولت عربستان سعودی، این کشور در سال 2022 به رشد تولید ناخالص داخلی واقعی 7/8 درصدی دست یافت؛ به نحوی که مجموع تولید ناخالص داخلی این کشور برای اولین بار در تاریخ، از رقم یک تریلیون دلار فراتر رفت.
نکته حائز اهمیت آنکه آژانس آمار و دادهها، این رشد در تولید ناخالص داخلی و شکستن رکورد آن با حصول به رقم بیش از یک تریلیون دلاری را ناشی از افزایش تنوع در صنایع اقتصادی کشور، فارغ از تولید و صادرات نفت، دانسته است که مطابق با چشمانداز سال 2030 این کشور انجام شده است.
پایش تحولات تجارت جهانی (گزارش بیست و ششم)
مرکز پژوهشهای اتاق ایران ضمن انتشار سلسله گزارش های "پایش تحولات تجارت جهانی" که با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار گرفته است، رویدادهای کلیدی را از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می دهد.
در بیست و ششمین گزارش از این سلسله گزارش ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده و آخرین روندها و پیش بینی های اقتصادی ارائه شده توسط بزرگترین نهادهای اقتصادی بین المللی، در قالب داده های تازه مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند.
در بخش تحولات جهانی، خبر اعمال تحریم های مجدد بر روسیه توسط ایالات متحده، اروپا، بریتانیا، سوییس، استرالیا، ژاپن و برخی از شرکت های بزرگ بین المللی در صدر اخبار قرار دارد. تحریم افراد، بانکها و شرکت های بزرگ دولتی روس و نیز تحریم واردات برخی از کالاهای روسی توسط این کشورها، از جمله این موارد است. روسیه نیز برای مقابله با آثار زیانبار این تحریم ها راهکارهایی را اتخاذ نموده که شامل حمایت از شرکتهای کوچک و متوسط، افزایش واردات از کشورهای اوراسیا، ممنوعیت صادرات غلات، تغییر مکانیسم دریافت بهای گاز صادراتی به روبل و افزایش مالیات بر گندم صادراتی است. از سوی دیگر بریتانیا نیز در پی استفاده از فرصت ایجاد شده، به دنبال افزایش روابط تجاری خود با آمریکا است که تا پیش از جنگ اوکراین، دولت بایدن روی خوشی به این قضیه نشان نمی داد. اگرچه با توجه به سیاست تجاری حمایت از طبقه کارگر در ایالات متحده، تحقق این امر همچنان دشوار به نظر میرسد. سرمایه گذاری بریتانیا در بخش راه آهن ترکیه و نیز توافق تجاری هند و استرالیا در راستای هدف مشترک مقابله با گسترش روزافزون قدرت چین، سایر تحولات مهم جهان در روزهای اخیر بوده است.
در ذیل عنوان تحولات منطقه ای، اقدام پاکستان برای آغاز فعالیت کریدور ترنس افغان که ازبکستان را از طریق افغانستان به کراچی متصل می کند و نیز توافق این کشور با افغانستان بر سر تسهیل تردد، کاهش هزینه نقل و انتقال کالا میان دو کشور و توافق بر سر بهره گیری گسترده تر تجار افغان از بندر گوادر، مورد توجه قرار گرفته است. افغانستانی که در روزهای اخیر مجددا به عنوان مقصد صادراتی گاز روسیه، در نتیجه آسیب این کشور از تحریمها، مطرح شده است. چین اما به دلیل عدم دریافت مطالبات خود از پاکستان، تداوم همکاری با این کشور را منوط به تسویه بدهی های مذکور نموده است. از سوی دیگر امارات با تمرکز تجاری بر آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی و تلاش برای به ثمر رساندن موافقتنامه های تجارت آزاد، می کوشد تا موقعیت خود را به عنوان هاب منطقه ای تجارت جهانی حفظ نماید. به همین ترتیب اسرائیل نیز اولویت سیاست تجاری خود را تا پایان سال ۲۰۲۲ بر گسترش موافقتنامه های تجاری با طیفی از کشورهای خاورمیانه و آسیا قرار داده تا بتواند در سایه این موافقنامه ها، دسترسی خود را به بازارهای عظیم امکان پذیر نماید.
در بخش داده های تازه نیز، گزارشی از OECD در مورد آثار جنگ اوکراین بر اقتصاد جهانی مورد بررسی قرار گرفته و تاکید شده که آثار این جنگ بر اقتصاد جهانی در حوزه های امنیت غذایی، امنیت انرژی و کمبود برخی فلزات نمود خواهد یافت. پیامدهای جنگ بر صادرات گندم روسیه و اوکراین نیز عمدتا در خارج از اروپا و به ویژه در کشورهای آسیایی و خاورمیانه مشاهده خواهد شد، چرا که این مناطق، بیشترین وابستگی را به گندم وارداتی از این دو کشور دارند.
پایش تحولات تجارت جهانی (گزارش بیستم)
مرکز پژوهشهای اتاق ایران در رویکردی تازه انتشار سلسله گزارش های "پایش تحولات تجارت جهانی" با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران را در دستور کار قرار داده است. در این قالب رویدادهای کلیدی از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می گیرند.
در بیستمین گزارش از این سلسله گزارشها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده و آخرین روندها و پیش بینی های اقتصادی ارائه شده توسط بزرگترین نهادهای اقتصادی بین المللی، در قالب داده های تازه مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند.
در بخش تحولات جهانی دومین نشست شورای تجاری و فناوری اروپا و آمریکا با هدف اتخاذ سیاست های مشترک در حوزه های کلیدی اقتصاد سیاسی بینالملل بین این دو بلوک مورد توجه قرار گرفته است. یکی از اهداف این شورا مقابله مشترک با چین است که که به طور فزاینده به عنوان رقیب غرب در تجارت جهانی سر بر می آورد. از سوی دیگر آمریکا تعرفه ها علیه چین را حفظ میکند. این تصمیم از سوی دولت بایدن در پی آن اعلام شد که چین به تعهدات خود مطابق توافق تجاری منعقد شده با ایالات متحده در اواخر دوره ترامپ عمل نکرده است.
در لایه منطقه ای حضور گسترده تر کره جنوبی در خاورمیانه از جهات مختلفی حائز اهمیت است. سفر اخیر رئیس جمهور کره جنوبی به امارات، عربستان و مصر طیفی از موافقتنامه های تجاری و اقتصادی را به همراه داشت. افزون بر این کره قراردادی 3.5 میلیارد دلاری برای فروش سیستم های دفاع ضد موشک به امارات امضا کرد. این نخستین قرارداد دفاعی مهم میان یک کشور آسیایی و کشورهای خلیج فارس است. فراتر از این قرارداد، در سطح کلان کره جنوبی و شورای همکاری خلیج فارس برای احیای مذاکرات موافقتنامه تجارت آزاد میان طرفین، به توافق رسیدند.
از دیگر سو گزارش جدید اتاق تجارت و سرمایه گذاری افغانستان در مورد تجارت خارجی این کشور نشان میدهد که کشورهای آسیای میانه مهمترین برندگان تحولات اخیر در افغانستان بوده اند. در سال جاری شمسی واردات افغانستان از آسیای مرکزی بیش از دو میلیارد دلار بوده است. نکته حائز اهمیت بعدی امضای توافقنامه سه ساله سواپ ارزی میان دولت های ترکیه و امارات است که همه این موارد از منظر منافع ژئوپلتیک و ژئواکونومیک ایران شایسته توجه جدی است.
عراق نیز از جمله کشورهای منطقه است که در تلاش برای متنوع سازی شرکای تجاری خود است. امضای قرارداد دو میلیارد دلاری با شرکت سینوپک چین برای توسعه میدان گازی منصوریه و امضای یادداشت تفاهم برای صادرات برق عربستان به این کشور از جمله اقدامات عراق در این زمینه به شمار میرود. علاوه بر آن این کشور اجرای پروژه راهبردی شبکه ریلی به ترکیه و اتحادیه اروپا که از بندر فاو به بغداد و از آنجا به ترکیه و اتحادیه اروپا متصل میشود را در دستور کار قرار داده است.
مسائل مطرح در ذیل عنوان داده های تازه نیز شامل گزارش جدید آنکتاد در مورد سرمایه گذاری مستقیم خارجی در جهان است که بر مبنای این گزارش جریان سرمایهگذاری خارجی مستقیم خارجی در سال ۲۰۰۱ ۷۷ درصد نسبت به سال ۲۰۲۰ افزایش یافته است. اما با وجود رشد سرمایه گذاری خارجی، بر مبنای پیش بینی بانک جهانی، رشد اقتصاد جهان که در سال 2021، 5.5 درصد بوده است در سال ۲۰۲۲ به ۴.۱ درصد کاهش خواهد یافت. کشورهای در حال توسعه و بازارهای نوظهور به دلیل توان کمتری که در ارائه بسته های تشویقی برای مقابله با این روند دارند احتمالاً تحت تاثیر بیشتری قرار خواهند گرفت. داده ها همچنین از وضعیت نامناسب ایران در بازار روسیه خبر می دهند. تجارت خارجی روسیه عمدتا با اتحادیه اروپا، چین و همسایگان روسیه چون بلاروس است. ایران و روسیه هنوز شرکای تجاری قابل توجهی برای یکدیگر نیستند و با توجه به رقابت غول ها در بازار روسیه، نفوذ ایران در این بازار آسان نخواهد بود.