ابتکار کمربند و راه یا آنچه به طور سنتی جاده ابریشم جدید خوانده می‌شود بی‌شک مهم‌ترین و بلند پروازانه‌ترین ابتکار همگرایانه در قرن بیست و یکم است. از همین رو از زمانی که در سال ۲۰۱۳ این ابتکار به تدریج اجرایی شد مناظرات فراوانی در مورد آن شکل گرفته است. برخی این ابتکار را نشانه آغاز عصر جدید رقابت و درگیری ژئوپلیتیک میان چین و ایالات متحده برشمردند، دیگرانی این ابتکار را مجموعه‌ای از کریدورها که از اوراسیا عبور می‌کند تعریف کردند و برخی دیگر از نقش کلیدی و منجی وار چین در سرمایه‌گذاری در کشورهای در حال توسعه سخن به میان آوردند. اکنون که بیش از یک دهه از اجرایی شدن این ابتکار می‌گذرد زمان مناسب برای ارزیابی روند اجرای آن و چشم انداز پیش رو فرا رسیده است.

دولت چین با درک این موضوع در قالب گزارشی که در پی می آید، کوشیده از یک سو روایت خود از روند اجرایی شدن این طرح را ارائه نماید و از طرف دیگر چشم انداز پیش روی ابتکار کمربند و راه را ترسیم کند. این گزارش در اواخر سال 2023 و در آستانه دهمین سالگرد اجرای این ابتکار از سوی دولت چین منتشر شد.

آنچه در پی می‌آید روایت دولت چین است. بدیهی است که این روایت از منظر چین و با لحاظ کردن منافع این کشور نگاشته شده است و ترجمه آن به هیچ روی به معنای تایید مواضع ارائه شده در این گزارش یا تبلیغ آنها نیست بلکه پنجره‌ای برای شناخت بهتر روند اجرایی شدن این طرح و چشم انداز آن می گشاید. شناخت نگرش چین به این ابتکار و اولویت‌های این کشور برای دهه دوم اجرای آن، از منظر مشارکت ایران در ابتکار کمربند راه در دهه دوم ضروری به نظر می‌رسد.منطق ترجمه این گزارش نیز همین است.

روند بازتوزیع منابع قدرت و ثروت در اقتصاد سیاسی بین‌الملل سرعت گرفته است. همچنین، تغییرات اقلیمی تأثیرات فزاینده‌ای بر سیاست‌های اقتصادی دولت‌ها دارد. متأثر از این روندها، بازنویسی قواعد اقتصاد سیاسی بین‌الملل نیز به‌طور فزاینده‌ای در جریان است. چین و ایالات متحده در کانون روند بازتوزیع قدرت و بازنویسی قواعد در اقتصاد سیاسی بین‌المللی قرار دارند. رقابت فزاینده و پیچیده‌شونده این دو قدرت بر حوزه‌های مختلفی از اقتصاد جهانی تأثیرات فزاینده‌ای دارد. یکی از مهمترین حوزه‌های رقابت این دو قدرت در بازطراحی زنجیره‌های جهانی ارزش و بازنویسی قواعد این زنجیره‌ها بروز و ظهور یافته است. افزون بر این گذار به توسعه سبز و کم کربن نیز برای قدرت های تجاری اهمیت فزاینده ای می یابد.

2. چین از یک دهه پیش در قالب ابتکار کمربند و راه می‌کوشد تا نوعی زنجیره ارزش چین‌محور را به‌ویژه در جهان در حال توسعه ایجاد نماید. ابتکار کمربند و راه چین به‌صورت فزاینده از سوی غرب و به‌ویژه ایالات متحده به‌عنوان یک تهدید نگریسته شده و مقابله با آن در دستور کار دولت بایدن قرار گرفته است. دولت بایدن طرحی رقیب را برای مقابله با ابتکار کمربند و راه چین تحت عنوان مشارکت جهانی برای زیرساخت و سرمایه‌گذاری با حمایت سایر اعضای گروه ۷ به پیش می‌برد. در قالب این طرح، زنجیره‌های ارزش کشورهای همسو بیش از گذشته به یکدیگر متصل می‌شوند، به نوعی بازطراحی می‌گردند و مسیرهای ترانزیتی و حمل‌ونقل نیز در سرزمین‌های کشورهای دوست جریان پیدا می‌کنند. گروه ۷ وعده سرمایه‌گذاری ۶۰۰ میلیارد دلاری در این ابتکار را داده است.

3. کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا که در اجلاس سپتامبر ۲۰۲۳ گروه ۲۰ در هند اعلام شد، بخشی از ابتکار فوق محسوب می‌شود. در قالب این کریدور، کشورهایی که به لحاظ ژئوپلیتیکی همسویی دارند می‌کوشند تا ارتباطات اقتصادی خود را عمیق‌تر و گسترده‌تر کرده و انعطاف و امنیت زنجیره‌های ارزشی که بدان‌ها وابسته‌اند را افزایش دهند. از سوی دیگر، شرایطی برای رقابت با چین فراهم آورند و نیز توسعه کم کربن را در قالب های چندجانبه به پیش برند.

4. کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا هنوز عمدتاً در حد یک ایده است. یادداشت تفاهم مشخصی در این زمینه منتشر شده و گام‌های آغازین برای شکل‌دهی به این کریدور برداشته شده است. اما احتمالاً اجرایی شدن این کریدور در میان‌مدت امکان‌پذیر خواهد بود. به‌عبارت‌دیگر، در افق ۲۰۳۰ می‌توان اجرایی شدن این کریدور را شاهد بود.

5. در تبیین چیستی این کریدور باید به این نکته توجه داشت که کریدور هند-خاورمیانه-اروپا در واقع نوعی در هم تنیدن اقتصادهای همسو محسوب می‌شود و فراتر از یک کریدور حمل و نقلی چندوجهی است. 92 درصد حمل‌ونقل کالا در جهان از طریق دریا صورت می‌گیرد. از ۸ درصد باقیمانده که در مسیرهای زمینی جریان می یابد حدود ۵ درصد در قالب تجارت درون‌منطقه‌ای صورت می‌گیرد. بنابراین، مسیرهای زمینی و ریلی نقش چندانی در تجارت جهانی و از جمله در تجارت میان هند، خاورمیانه و اروپا نخواهند داشت. مسیرهای دریایی این کریدور در شرایط کنونی فعالیت دارند و به راحتی از عهده نقل‌وانتقال کالا میان این سه مجموعه برمی‌آیند. به همین دلیل در هم تنیدن این اقتصادها در قالب این کریدور هدف اصلی محسوب می شود.

6. مسیر ریلی این کریدور که از امارات آغاز می‌شود و با گذر از عربستان، اردن و سرزمین‌های فلسطینی نهایتاً به بندر حیفا می‌رسد هنوز تکمیل نشده است. راه‌آهن امارات به عربستان سعودی متصل نشده است، راه‌آهن عربستان به اردن اتصال ندارد و راه‌آهن اردن به اسرائیل نیز متصل نشده است. شبکه ریلی اردن که نقش مهمی در کل مسیر ایفا می کند توسعه نیافته است و نیاز به سرمایه گذاری قابل توجهی دارد. برنامه‌هایی برای اتصال شبکه ریلی در سراسر این کریدور طراحی شده است که طی سال‌های آتی ممکن است به ثمر بنشیند. توسعه شبکه ریلی اردن و به‌ویژه اتصال این شبکه به شبکه ریلی اسرائیل که از سرزمین‌های فلسطینی می‌گذرد مهمترین چالش‌های اجرایی شدن این خط محسوب می‌شود.

7. مهمترین نقطه قوت این کریدور، گسترش پیوندهای اقتصادهای بزرگ با یکدیگر است، اقتصادهایی که همسویی ژئوپلیتیک نیز دارند. کریدور بالقوه تنیدگی دو اقتصاد بزرگ هند و اروپا را تسهیل می‌کند و نقش شورای همکاری خلیج فارس به عنوان حلقه واسط و منبع انرژی این دو اقتصاد بزرگ را بهبود می‌دهد. به علاوه حمایت ایالات متحده از این طرح، اجرایی شدن آن را احتمالاً تسهیل خواهد کرد

8. از دیگر سو مهمترین نقطه ضعف این کریدور پویایی پیچیده ژئوپلیتیک خاورمیانه است. به بیان روشن‌تر حضور اسرائیل در این کریدور مهم‌ترین نقطه ضعف آن به شمار می‌آید، ضعفی که با جنگ غزه روشن‌تر شده است و هم اکنون اجرایی شدن کریدور را با پیچیدگی‌های مهمی مواجه ساخته است. تفاهم میان کشورهای عربی و اسرائیل برای شکل دهی به روابط اقتصادی پایدار و به ویژه تبدیل شدن اسرائیل به هاب اتصال این کشورها به اقتصاد اروپا به راحتی امکان‌پذیر نخواهد بود .مهم‌تر آنکه همواره خاورمیانه مستعد تنش و درگیری است. جنگ غزه نه نخستین جنگ منطقه بوده و نه آخرین آن خواهد بود.

      مرکز پژوهش ­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش­­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در هفتاد و هفتمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه­­ ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه ­ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین المللی در قالب بخش پژوهش­ها و کتاب­های تازه، ارائه شده است.

پس از انصراف محتاطانه ایتالیا از مشارکت در ابتکار کمربند و راه و انتقاد چین از سیاست­های سیاه­ نمایانه غرب و مسبب پشت پرده این اتفاق، آرژانتین نیز در یک توافق نانوشته و ضمنی با آمریکا، با اعلام انزجار از سیاست­های کمونیستی چین، از پیوستن به بریکس انصراف داد تا قطعه دیگری به پازل ائتلاف آمریکایی بر علیه چین افزوده شود. آثار منفی چرخش سیاست­های آرژانتین در نتیجه آمدن رئیس جمهور جدید، دامن مرکوسور را هم گرفت و توافق اروپا با این کشورها به دلیل مخالفت آرژانتین به نتیجه نرسید. از سوی دیگر فرصت دو ساله­ای که توافق موقت اروپا با دولت بایدن به دو طرف برای دسترسی به یک راه­حل پایدار داده بود، ماه آینده منقضی می­شود و اروپا ناچار است در مورد تعرفه ­های وضع شده در زمان ترامپ بر روی برخی محصولات، تصمیم ­گیری کند. تصمیمی که ممکن است موجب بازگشایی پرونده چالش مذکور­ در سازمان تجارت جهانی بر علیه ایالات متحده شود.

در سطح منطقه، اهتمام عربستان برای تبدیل شدن به یکی از پایدارترین اقتصادهای جهان، سبب شده تا این کشور ضمن زمینه­ سازی برای اکسپوی 2030، سرمایه ­گذاری عظیمی را در حوزه ابتکار سبز سعودی و کربن­ زدایی انجام دهد. افزایش مازاد تجاری و به طور کلی افزایش حجم تجارت این کشور با طیف وسیعی از کشورها، به ویژه ترکیه، در عین رشد بخش شرکت­های کوچک و متوسط، سبب تسریع حرکت قطار اقتصاد به مقصد توسعه ­یافتگی شده است. امارات هم در راستای سیاست افزایش همکاری خود با اقتصادهای آینده ­دار و با هدف دو برابر کردن حجم تولید ناخالص داخلی خود در دهه آینده، فاز نخست توافق­نامه مشارکت جامع اقتصادی را با کلمبیا، سومین اقتصاد بزرگ آمریکای جنوبی و دروازه بالقوه ورود به این قاره، تکمیل نمود. از سوی دیگر، دست همیاری کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به سمت مصر دراز شده و اولین نشست این کشورها به همراه مقامات اتاق­های بازرگانی مربوطه با مصر برگزار شد تا ضمن همکاری­ در مقابله با چالش­های بحران­های اقتصادی جهانی، بستر مناسبی برای گفت و گو و تبادل تجربیات میان این کشورها ایجاد شود.

در بخش پژوهش­های تازه نیز سه گزارش تازه انتشار یافته توسط بانک جهانی، آنکتاد و سازمان تجارت جهانی مورد بررسی قرار گرفته که به ترتیب به موضوع حمایت از توسعه کریدور میانی، موسوم به ترانس خزر، اهتمام چین در دستیابی به وضعیت کربن خنثی تا سال 2060 و وضعیت تجارت جهانی در سال 2023 پرداخته است.

  مرکز پژوهش ­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش­­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­ گیرند.

در هفتاد و دومین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­­ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه­ ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین ­المللی در قالب بخش پژوهش­ها و کتاب­های تازه، ارائه شده است.

در سطح جهانی، به نظر می­ رسد که اتحادیه اروپا عزم خود را برای انتقام ­جویی از چین و روسیه جزم کرده است. بیم تسلط چین بر بازار خودروهای برقی، اروپا را واداشته تا با هدف مبارزه با قیمت­هایی که به طور مصنوعی و با کمک­های هنگفت دولت چین پایین نگه داشته شده، طرح تحقیقات ضد یارانه­ ای از چین را پیش ببرد. ایتالیا نیز، علی­رغم تاکید بر حفظ روابط دوستانه خود با چین، اعلام کرد که از طرح کمربند و جاده این کشور خارج خواهد شد. علاوه بر این دوازدهمین بسته تحریم­ های اروپایی نیز با تمرکز بر جلوگیری از دسترسی روسیه به کالاهای تحریم شده از طریق کشورهای ثالث، روی میز کار اتحادیه اروپا قرار دارد تا مواضع عمدتا مناقشه برانگیز این اتحادیه در قبال چین و روسیه تکمیل شود.

در سطح منطقه اما ترکیه پرچم­دار تحولات اخیر بوده است. بهبود مستمر روابط میان این کشور با قطر سبب شده تا دورنمای گذشتن حجم سرمایه­ گذاری قطر­ در ترکیه از سقف کنونی 10 میلیارد دلاری، بسیار نزدیک بنماید. ترکیه در ادامه مسیر اصلاحات اقتصادی و با کمک تسهیلات دریافتی از بانک جهانی، در پی احیای ثبات اقتصادی و رفع آسیب­های ناشی از تورم حاکم بر اقتصاد است. جلب موافقت غول چینی تجارت الکترونیک، شرکت علی ­بابا، برای سرمایه­ گذاری 2 میلیارد دلاری در ترکیه، ایجاد کریدورهای تجاری و استقبال از پروژه جاده توسعه عراق و نیز هم راستایی با چین در مخالفت با کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا که ترکیه در آن حضور ندارد، از جمله اقدامات این کشور در راستای تقویت موقعیت ژئواکونومیک و بهبود شرایط اقتصادی است. در سوی دیگر، عربستان و امارات همچنان در رقابتی تنگاتنگ در تکاپو برای توسعه هر چه بیشتر هستند. هر دو کشور، با هدف تنوع بخشی به ذخایر ارزی، ورود به حوزه­ های پر ریسک­تر و با درآمد بالاتر و نیز افزایش سرمایه ­گذاری خارجی، اقدام به فروش بخشی از اوراق خزانه ایالات متحده خود کرده ­اند. عربستان در جریان اجلاس سرمایه‌گذاری با کشور هند، بیش از 50 توافقنامه و یادداشت همکاری با این کشور به امضا رسانده است. این کشور مذاکراتی را نیز با آمریکا در پیش گرفته تا با سرمایه ­گذاری مشترک در معادن آفریقا، گامی در راستای تضمین امنیت عرضه فلزات حیاتی برداشته باشد که این روزها محل مناقشات سنگین میان چین و آمریکا است. مشارکت امارات در پلتفرم ­های ایجاد شده به منظور رفع مشکلات زیرساختی قاره آفریقا و تسریع در توسعه پروژه­ های انرژی پاک در این قاره، به موازات افتتاح اولین دفتر خارجی بانک سرمایه­ گذاری زیرساخت آسیایی در ابوظبی، نشان از اراده راسخ این کشور در دستیابی به توسعه پایدار دارد.

در بخش پژوهش­های تازه، مروری صورت گرفته بر کتاب "ابتکار کمربند و راه چین در مناطق مختلف جهان: همکاری، تضادها و نگرانی‌ها" که مجموعه­ ای از نظرات متخصصان را در باب تاریخچه و اهداف این ابتکار، پیامدها، چالش‌ها، فرصت‌های ایجاد شده و نیز توصیه­ هایی در مسیر اجرای عادلانه­ تر آن گردآوری نموده است. همچنین بانک جهانی در قالب دو گزارش مختلف، به بررسی روند توسعه اندونزی در بطن تغییرات اقلیمی و بررسی تفاوت و شدت بیشتر آسیب­ پذیری شرکت­های کوچک­تر در مقابله با بحران­ها پرداخته است. سازمان همکاری اقتصادی و توسعه نیز ضمن بررسی وضعیت شکوفاترین منطقه اقتصاد جهانی، یعنی آسیای جنوب شرقی، چین و هند، پیش­بینی ­های خود را از متغیرهای اقتصادی اساسی این منطقه ارائه نموده است.

 مرکز پژوهش ­های اتاق ایران تهیه و انتشار سلسله گزارش ­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش ­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می ­گیرند.

در سی و پنجمین گزارش از این سلسله گزارش­ ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده و آخرین روندها و پیش­بینی ­های اقتصادی تهیه شده توسط بزرگ ­ترین نهادهای اقتصادی بین ­المللی، در قالب داده­ های تازه مورد واکاوی قرار گرفته ­اند.

در بخش تحولات جهان، سرمایه‌گذاری 600 میلیارد دلاری گروه 7 برای رقابت با ابتکار کمربند و راه چین خبرساز شد. در اجلاس سران گروه 7 بر سر استراتژی کلان رقابت ژئواکونومیک با چین توافقاتی صورت گرفته و وعده سرمایه‌گذاری 600 میلیارد دلاری در زیرساخت ‌های کشورهای درحال‌توسعه داده شد. این توافق در قالب راهبرد کلان موسم به"مشارکت در توسعه زیرساخت‌ ها و سرمایه‌ گذاری در پهنه جهانی" اجرایی خواهد شد.

  در تحولات منطقه ‌ای  محمد بن سلمان در روزهای اخیر راهی طیفی از کشورهای منطقه شد تا سیاست منطقه ‌ای عربستان را گامی به ‌پیش ببرد. یکی از مقاصد این سفر مصر بود. در پی سفر ولیعهد عربستان سعودی به مصر، دو کشور 14 توافقنامه و یادداشت تفاهم به ارزش 7.7 میلیارد دلار امضا کردند. در سفر به ترکیه مقامات بازرگانی عربستان اعلام کردند که این کشور، تحریم غیررسمی خود علیه صادرات ترکیه را لغو کرده است و هیچ محدودیت گمرکی برای کالاهای ترکی در عربستان سعودی وجود ندارد. اردن یکی دیگر از مقاصد سفر منطقه ‌ای بن سلمان در هفته گذشته بود. در جریان این سفر قراردادهای اقتصادی مهمی میان دو کشور در حوزه ‌های معدن، ساخت ‌و ساز، انرژی اتمی، واردات و صادرات امضا شد.

مصر نیز در پی فشارهای اقتصادی اخیر تلاش های تازه ­ای برای احیای روابط سیاسی در راستای بهره ­برداری اقتصادی داشته است. امیر قطر برای نخستین ‌بار پس از تنش‌ های سال 2017 که منجر به تیرگی روابط این کشور با عربستان، امارات و مصر شد، راهی قاهره شد تا دوره‌ ای تازه در روابط سیاسی دو کشور را شکل دهد. یکی از محورهای این دیدار سرمایه‌گذاری قطر در مصر بود. در خلال این دیدار مقامات مصری اعلام کردند که سرمایه‌ گذاران قطری فرصت مشارکت در حدود 50 پروژه سرمایه‌گذاری در مصر را دارند. مصر همچنین با روسیه توافق کرد که دوکشور از ارزهای محلی خود در معاملات تجاری دوجانبه استفاده کنند. وزیر تجارت و صنعت مصر اخیراً گفته است که قاهره مکانیسم پرداختی را برای استفاده از روبل روسیه در مبادلات تجاری با مسکو ایجاد خواهد کرد. در اقدامی دیگر رسانه‌ها از سفر یک هیئت مصری متشکل از 12 تاجر و اعضای فدراسیون صنایع مصر برای اولین ‌بار پس از 10 سال به اسرائیل خبر دادند. هیئت مصری در این سفر با مقامات اسرائیلی از سازمان‌ های مختلف از جمله انجمن تولیدکنندگان اسرائیل، فدراسیون اتاق ‌های بازرگانی اسرائیل و مؤسسه صادرات اسرائیل دیدار کرد.

دولت طالبان از موافقت ازبکستان برای اجرای کریدور ریلی موسوم به ترنس افغان خبر داده است. قرار است در نشست آتی بازسازی افغانستان که در تاشکند ازبکستان برگزار می ‌شود، در مورد نحوه تأمین مالی این پروژه، توافق صورت گیرد. اخیراً بخش خصوصی روسیه نیز تفاهم‌ نامه ‌ای با اتاق بازرگانی افغانستان امضا کرده است. در قالب این تفاهم واردات گاز، گندم و سایر محصولات از روسیه و صادرات محصولات کشاورزی افغانستان به روسیه از طریق خط ریلی حیرتان مزار صورت خواهد گرفت.

 اما داده­ های تازه نشان می ­دهد واکنش شرکت ‌های چینی به تحریم روسیه دوگانه بود. درحالیکه فعالیت شرکت ‌های مهم چینی اغلب تداوم ‌یافته، شرکت ­های بزرگ نفتی چین و نیز بانک ­های بزرگ این کشور همکاری با روسیه را متوقف کرده یا کاهش داده ­اند و یا از طریق زیرمجموعه­ های خود در بازار روسیه فعالیت می ­کنند.

گزارش تازه انکتاد در مورد سرمایه ‌گذاری خارجی در جهان نیز داده ‌های قابل تأملی ارائه می ‌کند. آمریکا همچنان به ‌عنوان جذاب‌ترین مقصد سرمایه ‌گذاران مستقیم خارجی در سال 2021 باقی ‌مانده است. در محیط همسایگی ایران، موقعیت امارات و اسرائیل در مکان­ های 12 و 19 قابل‌توجه است.

مرکز پژوهش­های اتاق ایران در رویکردی تازه انتشار سلسله گزارش های "پایش تحولات تجارت جهانی" با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران را در دستور کار قرار داده است. در این قالب رویدادهای کلیدی از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی  و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می گیرند.

در نوزدهمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه­ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده و آخرین روندها و پیش ­بینی ­های اقتصادی ارائه شده توسط بزرگ­ترین نهادهای اقتصادی بین ­المللی، در قالب داده­های تازه مورد بحث و بررسی قرار گرفته­ اند.

در بخش اول گزارش و ذیل عنوان تحولات جهانی، باز هم سخن از رقابت سخت میان ایالات متحده و چین، به ویژه در صنایعی مطرح است که چین در آنها از مزیت رقابتی بالاتری برخوردار بوده است. نقطه مقابل ایالات متحده، که به نظر می­رسد در مورد همکاری با اتحادیه اروپا و آسیا نیز برنامه­ای نداشته و به نوعی مسیر حمایت­گرایی و صنعتی شدن مجدد را در پیش گرفته، چین در پی گسترش روابط تجاری با طیفی از کشورها، به ویژه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، ایران و ترکیه است. بریتانیا نیز سیاستی مشابه چین در پیش گرفته و پس از خروج از اتحادیه اروپا، کوشیده با تعداد هرچه بیشتری از کشورها و مناطق، موافقت تجارت آزاد امضا نماید.

در بخش دوم گزارش و در ذیل تحولات منطقه­ ای، خبر امضای برنامه عملیاتی دولت پاکستان و شورای همکاری خلیج فارس موسوم به دیالوگ راهبردی 26-2022 در صدر اخبار قرار داشته است. همچنین احتمال تصویب پروژه انتقال گاز ترکمنستان از طریق افغانستان به پاکستان و هند، موسوم به تاپی، بعد از گذشت سی سال از زمان طرح ایده آن، در دولت طالبان وجود دارد. توافق دولت­های عراق و اردن برای احداث خط لوله نفتی جدید، اعطای معافیت ایالات متحده به لبنان برای احیای خط لوله گاز عربی و نهایتا الحاق سوریه به ابتکار کمربند و راه چین که به طور ضمنی مبین نقش­آفرینی تدریجی چین در سوریه پس از سال­ها بی ­اعتنایی به این کشور است، از جمله تحولات مهم دیگر منطقه در هفته های اخیر است.

در بخش داده ­های تازه، بانک جهانی ضمن ارائه گزارشی از چشم ­انداز اقتصاد دنیا، نکته جالب توجهی در مورد روند رشد همسایگان کشور ایران مطرح نموده است. در این گزارش برآورد شده رشد اقتصادی عراق، به عنوان مهم­ترین شریک تجاری ایران، در دو سال 2022 و 2023، بالاتر از سایر کشورهای همسایه، از جمله روسیه، ترکیه، کویت، قطر و امارات قرار خواهد داشت. چین نیز با رشد 30 درصدی صادرات خود در سال 2021، علی­رغم محدودیت­های اعمال شده از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا و نیز تاکید بانک جهانی بر احیای ناهمگون اقتصاد جهانی در دوره پساکرونا و رشد کندتر کشورهایی با درآمد بالاتر، رکورد زده است. این گزارش همچنین با مقایسه نوع درآمدهای دولت­های نفتی و غیرنفتی، نشان می­دهد که دولت‌های نفتی مسئولیت پذیری کمتری در مقایسه با دولت­هایی دارند که درآمد خود را از محلی به جز فروش نفت کسب می­ کنند. شاید به همین سبب باشد که آسیای شرقی، بر خلاف ایران و محیط پیرامونی آن، مسیر تازه­ای را برگزیده و همچون کشورهای پیشرفته، تولیدات صنعتی را به کالای اصلی در سبد صادراتی خود بدل نموده اند.

مرکز پژوهش­های اتاق ایران ضمن انتشار گزارشی با عنوان " ایران و چین: آینده دیپلماسی اقتصادی"، به بررسی جایگاه چین در اقتصاد سیاسی ایران و چگونگی گسترش و چشم ­انداز روابط اقتصادی و سیاسی با این کشور می­پردازد.

به طور کلی روابط میان ایران و چین متاثر از چهار مؤلفه انرژی، تجارت و سرمایه­ گذاری، ابتکار کمربند و راه و همکاری راهبردی است. نفت، اولین و کلیدی­ترین عنصر روابط میان ایران و چین است. اگرچه تحت تاثیر تحریم­های آمریکا، جایگاه ایران از یک تأمین‌کننده اصلی، به تأمین‌کننده فرعی نفت چین تبدیل شده و کشورهای عراق و روسیه سهم ایران را در بازار انرژی این کشور تصاحب کردند، اما چین همچنان یکی از مقاصد صادراتی نفت ایران است. دومین متغیر، تجارت و سرمایه­گذاری است. عربستان و امارات، مهم­ترین شرکای اقتصادی چین در خاورمیانه هستند. ترکیه، قزاقستان و پاکستان نیز در محیط همسایگی ایران، گام‌های مهمی در توسعه روابط با چین برداشته‌اند. از این منظر، ایران بر خلاف تصورات رایج، در توسعه روابط تجاری و سرمایه‌گذاری با چین، از همسایگان عقب‌مانده است و بازاری متوسط برای صادرات چین محسوب می‌شود. متغیر سوم، ابتکار کمربند و راه است که در یک دهه اخیر و احتمالاً تا آینده قابل‌پیش‌بینی در کانون دیپلماسی اقتصادی چین قرار داشته و این کشور می‌کوشد در این قالب، همکاری اقتصادی خود با بسیاری از کشورها گسترش دهد. اگرچه نقش ایران در این طرح به عنوان قلب راه ابریشم، در واقعیت چندان تحقق نیافت. چهارمین متغیر، همکاری راهبردی است؛ ایران و چین به دلیل مشکلات بنیادینی که با ایالات متحده دارند، با یکدیگر همکاری راهبردی دارند. اما در عمل مشخص شده است که، هم‌پوشی منافع سیاسی دولت‌ها با چین، ضامن سرمایه‌گذاری چین در این کشورها یا شکل‌گیری روابط اقتصادی گسترده نیست. بی‌اعتنایی چین به کره شمالی و کوبا، ارائه رانت ژئواکونومیک به پاکستان و همکاری تنگاتنگ با روسیه، مبین این ادعا است. در مورد ایران نیز، اگرچه چین به خرید نفت و کوشش برای کاستن از فشار تحریم‌ها ادامه داده، اما با خروج ایالات متحده از برجام، سرمایه‌گذاری خود در ایران را به پایان رساند.

در باب چشم­انداز روابط آتی این دو کشور، وضعیت تحریم­ها، نقش اساسی دارد. در صورت احیای توافق، چین به‌عنوان شریک اول تجاری، اقتصادی و فناورانه ایران یکی از برندگان کلیدی خواهد بود. درصورت رسیدن مذاکرات به بن­بست و شکاف میان انتظارات مذاکراتی طرفین برجام، شرایط برای تشدید تحریم­ها فراهم شده و چین احتمالا استراتژی کنونی خود را که "تعامل گزینشی"با اقتصاد ایران است ادامه خواهد داد و می­کوشد که در متن تنش فزاینده میان ایران و غرب قرار نگیرد. در حالت دیگر، چنانچه طرفین برجام به توافقی جدید دست پیدا کنند، چین احتمالاً با آن موافقت یا مخالفت جدی نخواهد کرد و همچون گذشته می‌کوشد در هماهنگی با روسیه عمل نماید. در حوزه دیپلماسی اقتصادی نیز به راهبرد تعامل گزینشی ادامه خواهد داد.