مرکز پژوهش­های اتاق ایران در رویکردی تازه انتشار سلسله گزارش های "پایش تحولات تجارت جهانی" با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران را در دستور کار قرار داده است. در این قالب رویدادهای کلیدی از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی  و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می گیرند.

در بیست و یکمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه­ ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده، و آخرین روندها و پیش ­بینی­ های اقتصادی ارائه شده توسط بزرگ­ترین نهادهای اقتصادی بین ­المللی، در قالب داده ­های تازه مورد بحث و بررسی قرار گرفته ­اند.

در بخش اول گزارش و ذیل عنوان تحولات جهانی، مسئله حمله احتمالی روسیه به اوکراین به عنوان بحث داغ و اصلی محافل دیپلماتیک در روزهای اخیر، مطرح است و تمهید آمریکا به عنوان بزرگترین مخالف این حمله، شامل بسته تحریمی مفصل و همه ­جانبه­ ای در مقابل روسیه است که در صورت اعمال می­تواند عنوان بزرگ­ترین و گسترده ­ترین بسته تحریمی را به خود اختصاص دهد. آمریکا همچنین در پی تداوم سیاست­های رقابتی با چین، به دنبال احیای سیاست­گذاری صنعتی و حمایت از زنجیره عرضه کالاهای آمریکایی است. اروپا نیز اخیرا با موضع­ گیری در مقابل اقدام چین بر علیه لیتوانی و تحریم این کشور، به بهانه برقراری روابطی فراتر از روابط تجاری با تایوان، از این کشور به سازمان تجارت جهانی شکایت نموده است. چین در عرصه رقابت با هند نیز در پی گسترش نفوذ خود در آسیای مرکزی است، همانطور که در تلاش است تا شورای همکاری خلیج فارس را تبدیل به مهم­ترین شریک تجاری خود در منطقه خاورمیانه نماید.

در بخش دوم گزارش و در ذیل تحولات منطقه­ ای، باز هم چین و همکاری رو به گسترش آن با پاکستان، به دلیل حملات متعدد صورت گرفته توسط تجزیه­ طلبان در این منطقه به چینی­ ها، خبرساز بوده و پاکستان بر خلاف تضمین ­هایی که داده، نتوانسته امنیت شهروندان این کشور را در خاک خود تامین نماید. عربستان نیز در پی تداوم اصلاحات گسترده­ای که در راستای متنوع سازی اقتصاد در دستور کار دارد، قصد سرمایه­ گذاری و تقویت حوزه دیجیتال و استارتاپ­ها را دارد. همچنین اولویت دادن این کشور به ایجاد یک مرکز منطقه ­ای شیلات در خلیج فارس، به نوعی کسب تدریجی آمادگی عربستان در راستای گذار از عصر نفت محسوب می­شود.

مسائل مطرح در ذیل عنوان داده ­های تازه نیز شامل پیش ­بینی صندوق بین­ المللی پول از کند شدن آهنگ رشد اقتصادی در جهان نزد اقتصادهای توسعه ­یافته، اقتصادهای نوظهور و کشورهای در حال توسعه در سال­های 2022 و 2023 نسبت به سال گذشته میلادی است. از دیگر موارد مطرح شده رشد تجارت خارجی چین و رسیدن آن به بیش از 6 تریلیون دلار در سال 2021 طبق آمار وزارت بازرگانی این کشور، گزارش سازمان تجارت جهانی در باب کاهش رشد تجارت کالایی در جهان در سه ماهه سوم سال 2021 در مقایسه با سه ماهه دوم، گزارش نشریه فوربس از بدل شدن آسیایی­ ها به مهم­ترین شریک تجاری آمریکا در سال 2021 و نهایتا گزارش آنکتاد در مورد تداوم وابستگی کشورهای فقیر به صادرات مواد اولیه و خام است.

خلاصه مدیریتی

مجمع جهانی اقتصاد به طور سالانه با در نظر گرفتن طیف وسیعی از مؤلفه ها به مطالعه رقابت پذیری کشورها می پردازد. در گزارش رقابت پذیری جهانی، میزان پیچیدگی اقتصاد کشورها، موانع توسعه اقتصادی و نقاط ضعف و قوت هر کشور در قالب 12رکن رقابت پذیری بیان شده است. بنابر تعریف مجمع جهانی اقتصاد، رقابت پذیری به «مجموعه ای از نهادها، سیاست ها و عوامل تعیین کننده سطح بهره وری کشورها» اشاره دارد. در نظرسنجی گزارش رقابت پذیری جهانی سال جاری  (2017-2018)، فعالان اقتصادی از 137کشور دنیا حضور یافته اند که ایران نیز برای هشتمین سال متوالی در این گزارش حضور دارد.

ایران با کسب رتبه  69و امتیاز ، 4.27با 7پله صعود نسبت به سال گذشته از بهبود وضعیت رقابت پذیری خبر می دهد. کشور سال گذشته با کسب امتیاز 4.12رتبه  76را از میان 138کشور به خود اختصاص داده بود. شایان ذکر است که ایران در گزارش رقابت پذیری سال جاری امتیاز بهتری را نسبت به سال های پیش کسب کرده است. کشور در 8سال تجربه حضور در این گزارش توانسته است با بهبود امتیاز رقابت پذیری، برای بار دوم رتبه  69را که در سال  2010-2011در نخستین حضور خود در این گزارش کسب کرده بود، در کارنامه داشته باشد. ایران با بهبود امتیاز خود در اکثر ارکان دوازده گانه رقابت پذیری، رتبه های زیر را از آن خود کرده است: نهادها (85) ، زیرساخت ها (57) ، محیط اقتصاد کلان (44)، بهداشت و آموزش ابتدایی (50)، آموزش عالی (51)، کارایی بازار کالا (100)، کارایی بازار نیروی کار (130)، سطح توسعه بازار مالی (128)، آمادگی در حوزه فن اوری ( 91)، اندازه بازار ( 19)، پیشرفته بودن بنگاه های تجاری (97)  و نوآوری (66).

ده کشور برتر گزارش رقابت پذیری امسال عبارتند از: سوئیس (رتبه 1)، آمریکا (رتبه 2)،  سنگاپور (رتبه3)، هلند (رتبه4) ، آلمان (رتبه5) ، هنگ کنگ (رتبه6) ، سوئد (رتبه17) ، بریتانیا (رتبه8) ، ژاپن (رتبه9)  و فنلاند (رتبه 10) . این در حالی است که هائیتی ( 128) بروندی، سیرالئون، لسوتو، مالاوی، موریتانی، لیبریا، چاد، موزامبیک و یمن (رتبه 137) به ترتیب در ده رتبه آخر جدول نشسته اند.

جمهوری اسلامی ایران در میان کشورهای هم منطقه خود پس از رژیم اشغالگر قدس (رتبه 16) ، امارات متحده عربی (رتبه 17) ، قطر (رتبه 25) ، عربستان سعودی (رتبه 30) ، آذربایجان (رتبه 35) ، بحرین (رتبه 44) ، کویت (رتبه 52) ، ترکیه (رتبه 53) ، قزاقستان (رتبه 57) ، عمان (رتبه 62)، اردن (رتبه65) ، گرجستان (رتبه67) قرار گرفته است. درعین حال، کشورهای ارمنستان (رتبه 73)، تاجیکستان (رتبه 79)، مصر (رتبه100) ، جمهوری قرقیزستان (رتبه102) ، لبنان (رتبه105) ، پاکستان (رتبه115)  و یمن (رتبه137) به عنوان آخرین کشور جدول رقابت پذیری، سایر کشورهای منطقه را تشکیل می دهند که بعد از ایران رتبه بندی شده اند. با اینکه رتبه تعدادی از کشورهای منطقه از جمله امارات متحده عربی، قطر، عربستان سعودی، کویت، قزاقستان، اردن، گرجستان، تاجیکستان و لبنان از تضعیف رقابت پذیری آنها نسبت به سال گذشته خبر می­دهد، جمهوری اسلامی ایران شاهد بهبود عملکرد رقابت پذیری خود در گزارش سال جاری است.

ایران در 9متغیر در زمره 30کشور برتر دنیا رقابت می کند. متغیرهای برتر ایران به طور عمده در حوزه های بهداشت و آموزش ابتدایی، اندازه بازار، محیط اقتصاد کلان و زیرساخت ها مشاهده می شوند که البته تمامی متغیرهای این حوزه ها قوی نیستند. اما شمار متغیرهایی که ایران را در فهرست 30کشور انتهایی جدول رقابت پذیری قرار می دهند از این تعداد بیشتر است. ایران در 26متغیر، در میان 30کشور آخر دنیا به رقابت می پردازد. این در حالی است که سال گذشته ایران در 38متغیر، حائز 30رتبه آخر جدول شده بود. تعرفه های تجاری (بر اساس درصد از عوارض گمرکی) و مشارکت زنان در نیروی کار (نسبت به مردان) هر دو با کسب رتبه 137در قعر این فهرست مشاهده می شوند. پس از این دو متغیر، نسبت واردات به تولید ناخالص داخلی ( بر اساس درصد) رواج مالکیت خارجی، تمایل به تفویض اختیارات مدیریتی، گستره و میزان بازاریابی بنگاه ها و حمایت از سرمایه گذاران همگی متغیرهایی هستند که ایران در آنها ده رتبه پایانی جدول رقابت پذیری را به خود اختصاص داده است.