مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش‌های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش‌ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرند.

در صد و هفدهمین گزارش از این سلسله گزارش‌ها، گلچینی از تحولات اخیر در سه لایه جهانی و منطقه­ای محیط ژئواکونومیک ایران و گزیده‌ای از پژوهش‌های تازه ارائه شده است.

در تحولات جهانی در شرایطی ‌که روابط اقتصادی چین و ایالات متحده همچنان تحت‌ فشار تعرفه‌ها و محدودیت‌های فناوری قرار دارد، سفر سه‌روزه نماینده بین‌المللی تجارت و معاون وزیر بازرگانی چین، به واشنگتن توجه محافل سیاسی و اقتصادی را برانگیخت. این دیدار هرچند به توافق تازه‌ای منجر نشد، اما به ‌عنوان اقدامی اعتمادساز و مقدمه‌ای برای مذاکرات حساس ماه نوامبر تلقی می‌شود. این نشست‌ها در چارچوب تعلیق ۹۰ روزه تعرفه‌ای برگزار شدند؛ توافقی موقت که اجرای برخی تعرفه‌های متقابل را تا اوایل نوامبر متوقف کرده است. به‌ همین‌ دلیل، سفر مقام چینی بیشتر به‌ عنوان زمینه‌سازی برای گفت‌وگوهای بعدی تعبیر شد و نه یک دستاورد فوری.

در اوت ۲۰۲۵، شاخص مدیران خرید بخش تولید چین در سطح 49.5 ثبت شد و برای پنجمین ماه متوالی زیر مرز (50) باقی ماند. این وضعیت به ‌معنای انقباض مداوم در فعالیت‌های صنعتی و کاهش سفارش‌های جدید است. بحران بخش مسکن، ضعف تقاضای داخلی و شکنندگی بازار کار از عوامل اصلی این روند به ‌شمار می‌روند. همزمان، سود بنگاه‌های صنعتی نیز در ماه ژوئیه نسبت به سال قبل 1.5٪ افت کرد. کاهش شدید سود شرکت‌های دولتی (7.5٪) در برابر رشد اندک بخش خصوصی و خارجی نشان از رکود اقتصاد چین دارد.

در تحولات منطقه بانک توسعه آسیایی طی سه دهه گذشته بیش از 7.5 میلیارد دلار در پروژه‌های مختلف قزاقستان سرمایه‌گذاری کرده و به یکی از شرکای کلیدی این کشور در حوزه‌های حمل‌ونقل، انرژی، مسکن و بخش‌های اجتماعی بدل شده است. افزون ‌بر این، حضور قزاقستان در برنامه همکاری اقتصادی منطقه‌ای آسیای مرکزی از سال ۲۰۰۱ تاکنون، بیش از ۱۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری را از طریق ۳۲ پروژه جذب کرده است.

وزیر صنعت و منابع معدنی عربستان سعودی، در جریان سفر رسمی خود به ایالات متحده با مدیرعامل شرکت آمریکایی «آلبمارل»، دیدار و گفت‌وگو کرد. محور اصلی این نشست، بررسی راه‌های توسعه همکاری‌های معدنی دوجانبه و انتقال فناوری‌های نوین استخراج لیتیوم بود؛ فلزی راهبردی که نقشی حیاتی در زنجیره تامین باتری خودروهای برقی ایفا می‌کند. این سفر و دیدارها، بخشی از تلاش عربستان برای گسترش افق‌های همکاری اقتصادی با ایالات متحده و بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته در بخش صنعت و معدن محسوب می‌شود.

هند در حال پیشبرد مذاکرات تجاری با دو شریک مهم در خلیج‌فارس است؛ گفت‌وگوها با عربستان سعودی درباره توافق تجارت آزاد ادامه دارد، در حالی ‌که مذاکرات مشابه با عمان به مراحل نهایی رسیده است. وزیر بازرگانی هند اخیرا اعلام کرد که توافقنامه تجارت آزاد با عمان به زودی نهایی خواهد شد. عمان که در یکی از مسیرهای راهبردی انتقال نفت به آسیا قرار دارد و میزبان پنجمین جمعیت بزرگ نیروی کار هندی در خارج از کشور است، از نگاه دهلی‌نو یک حلقه کلیدی در زنجیره تامین انرژی و سرمایه انسانی به شمار می‌رود. تحرکات تازه هند در خلیج‌فارس همزمان با فشارهای تجاری ناشی ‌از سیاست‌های ایالات متحده صورت می‌گیرد.

در پژوهش‌های تازه گزارش به‌روزرسانی تجارت جهانی (سپتامبر ۲۰۲۵) که توسط آنکتاد منتشر شده است، به بررسی افزایش بی‌سابقه عدم قطعیت در سیاست‌های تجاری و تاثیر آن بر بازارهای بین‌المللی، زنجیره‌های تامین و چشم‌انداز توسعه می‌پردازد. برخلاف موانع سنتی مانند تعرفه‌ها، عدم قطعیت اثر مخرب‌تری بر تجارت دارد؛ زیرا شرکت‌ها می‌توانند با افزایش هزینه‌ها سازگار شوند، اما در شرایطی که قواعد غیرقابل پیش‌بینی باشند قادر به برنامه‌ریزی نیستند. این گزارش نشان می‌دهد که ابهام در سیاست‌های تجاری به ویژگی اصلی سال ۲۰۲۵ تبدیل شده است و اقتصادها را بی‌ثبات، نوسانات را تشدید و کشورهای در حال ‌توسعه و شرکت‌های کوچک را به شدت آسیب‌پذیر کرده است.

بانک تازه ‌تاسیس سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیایی کانون کنش خود را کاهش شکاف زیرساختی در آسیا تعریف کرده است و در این راستا به لحاظ قواعد کنش کوشیده تا حداکثر هماهنگی را با سایر بانک‌های چندجانبه به‌ویژه بانک جهانی و بانک توسعه آسیایی ایجاد نماید.

بخش مهمی از پروژه‌هایی که از سوی این بانک در 5 سال اخیر تامین مالی شده‌اند در واقع به ‌صورت مشترک و با همکاری بانک جهانی و بانک توسعه آسیایی بوده است. این به معنای همکاری تنگاتنگ این نهاد با نهادهای مالی سنتی و چندجانبه است.

از زمان آغاز عملیات تامین مالی در ژانویه 2016 تا دسامبر 2022، این بانک 166 پروژه به ارزش 31.9 میلیارد دلار را به‌صورت فاینانس تایید کرده است. 151 مورد از این پروژه‌ها به ارزش 29.3 میلیارد دلار به‌صورت تامین مالی مشترک با موسسات همکار به ‌ویژه بانک جهانی و بانک توسعه آسیایی بوده است.

افزون بر این بانک رویه‌های سخت‌گیرانه‌ای به‌ویژه به لحاظ زیست‌محیطی در فرایند ارزیابی پروژه‌ها اعمال می‌کند.

مهم‌ترین چالش پیش روی ایران در بهره‌گیری از فرصت‌های این بانک در زمینه تامین مالی، تداوم تحریم‌های آمریکا به شمار می‌رود.

این بانک علی‌رغم آن‌که خود را متعهد به رعایت تحریم‌های آمریکا نمی‌داند، پس از اعمال تحریم‌ها علیه روسیه و میانمار هیچ‌گونه همکاری جدیدی با آن‌ها صورت نداده است و همان مسیر بانک جهانی را تداوم بخشیده است.

تحریم‌های آمریکا علیه ایران در طیف تحریم‌های ثانویه با آثار فراسرزمینی قرار می‌گیرد که در قیاس با تحریم‌های روسیه و میانمار بسیار شدیدتر است. اما در عین حال تحریم‌های اعمالی علیه ایران در دوره ترامپ از سوی سازمان ملل اعمال نشده بلکه تحریم های آمریکاست و وجاهت قانونی در نهادهای بین المللی ندارد. چین به عنوان مهم‌ترین عضو این بانک در قالب قانون ضد تحریم‌های خارجی خود همکاری در اجرای این تحریم‌ها را ممنوع کرده است.

در چنین شرایطی ایران برای دریافت منابع مالی از این بانک مسیر دشواری پیش رو دارد. در گذشته نیز درخواست‌های ایران برای تامین مالی برخی پروژه‌های شهری از سوی این بانک رد شده است.

اما این بانک الزامی به رعایت تحریم های آمریکا ندارد و بر اساس تقاضای وام‌گیرنده، اقدام به اعطای وام به ارزهای دیگر نیز می‌کند. در همین راستا، بانک تا به امروز، منابع مالی را به یورو، رنمینبی (یوان) و ارزهای محلی مانند روپیه هند و روپیه اندونزی ارائه کرده است.

افزون بر این ایران تا کنون به تفاهم‌های موقتی و موردی مهمی با آمریکا دست یافته است. دامنه این نوع تفاهم‌ها می‌تواند به عدم مخالفت امریکا با دریافت منابع مالی از بانک سرمایه گذاری زیرساخت در پروژه‌های غیرتحریمی گسترش یابد. اغلب پروژه‌های ایران که نیازمند تامین مالی نهادهای بین المللی هستند، در ردیف پروژه‌های بشردوستانه و غیرتحریمی قرار می‌گیرند.

بنابراین ایران می‌تواند کانون تمرکز خود را برای دریافت منابع مالی از این بانک، بر پروژه‌های غیرتحریمی بگذارد، بر پرداخت منابع به ارزهای دیگر متمرکز شود و منافع یکی از اعضای کلیدی بانک را در این پروژه‌ها درگیر نماید. در این فرایند، تعامل با چین و هند به عنوان اعضای کلیدی بانک از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از دیگر سو در فرایند تفاهم‌های موقتی با آمریکا به نوعی عدم مخالفت و فشار آمریکا بر بانک را تضمین نماید.