در بامداد روز 24 فوریه سال 2022 مصادف با پنجشنبه 5 اسفند 1400، حمله روس‌ها به اوکراین با قوای موشکی شروع شد و ادوات زرهی نیز از نواحی مختلف خود را به مرز رساندند. البته در ابتدا ادعاهایی مبنی بر اجرای یک رزمایش شنیده می‌شد اما ادامه دار بودن حرکت نیروها از رسته‌های مختلف زمینی و پدافند و پشتیبانی نشانه‌هایی بر وقوع ماجرای جدی‌تر بود. این حمله نکاتی را برای دنیا، خاورمیانه و ایران خواهد داشت. این نکات در برخی موارد می تواند تهدیدآفرین و در برخی موارد فرصت آفرین باشد. به همین دلیل ضروری است تا ضمن بررسی وضعیت اقتصادی این دو کشور درگیر جنگ، تهدیدها و فرصت های پیش آمده نیز مورد بررسی قرار گیرند.
با بررسی وضعیت اقتصادی کشورهای روسیه و اوکراین، مشخص شد، کشورهای روسیه و اوکراین مجموعاً 12 درصد از وسعت جغرافیایی جهان و 5/2 درصد از جمعیت جهان را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین در سال 2020، کشور اوکراین بر خلاف کشور روسیه رشد مثبت اقتصادی را تجربه کرده است. وضعیت اقتصادی در روسیه و اوکراین نشانگر آن است که درآمد سرانه روسیه حدود دو برابر درآمد سرانه در کشور اوکراین است. این دو کشور مجموعاً حدود 3/1 درصد صادرات جهان و 2 درصد واردات جهان را به خود اختصاص داده اند. در همین رابطه ذکر این نکته ضروری است که در سال 2020 صادرات ایران به روسیه ده برابر صادرات به اوکراین بوده است و کشور روسیه رتبه نهم را به خود اختصاص داده است که همین رتبه برای اوکراین، رتبه 38 بوده است. همچنین واردات ایران از روسیه حدود 20 برابر واردات ایران از اوکراین بوده است و کشور روسیه از این لحاظ رتبه 7 را به خود اختصاص داده و همین رتبه برای اوکراین، 38 است. این نکته گواه حجم بالای تجارت ایران با روسیه به عنوان یکی از شرکای اصلی تجاری بوده است. همچنین دو کشور روسیه و اوکراین با کشور چین روابط تجاری بالایی داشته اند، و چین جزء سه کشور در صدر تجارت با دو کشور بوده است، هرچند که روابط چین با روسیه بسیار استراتژیک تر و عمیق تر است.
همانطور که گفته شد، این بحران برای کشورهای جهان و ایران، تهدیدها و فرصت‌هایی را به همراه دارد. مسلماً یکی از بزرگترین تهدیدهایی که این بحران می‌تواند برای کشورهای به خصوص اروپایی داشته باشد، بحث انتقال انرژی است. امروزه کشور روسیه یکی از بزرگترین تامین کنندگان گاز اروپا است، که همین موضوع تبدیل به اهرم فشاری برای روسیه شده است و کشورهای اروپایی به راحتی قادر به اعمال تحریم های سختگیرانه علیه این کشور نیستند. همچنین با این بحران، قیمت نفت جهانی با افزایش بی سابقه ای روبرو شده است که می تواند بر زنجیره تامین کالاها نیز اثرگذار باشد. از طرفی کشورهای درگیر این بحران یعنی روسیه و اوکراین، جزء کشورهای اصلی تولیدکننده غلات در دنیا هستند که این موضوع بسیاری از کشورها را در تامین کالاهای اساسی خود با نگرانی روبرو کرده است. از طرفی با شروع پاندمی کرونا، کشورهای دنیا به خصوص کشورهای اروپایی به تدریج در حال خروج از رکود ناشی از کرونا بودند که با بحران بوجود آمده و علاوه بر آن، افزایش قیمت انرژی، می‌توان انتظار به وجود آمدن یک رکود تورمی در کشورهای اروپایی را داشت. در این بین تاثیرات جانبی دیگر این بحران، بر بخش گردشگری، بر قیمت طلای جهانی و همچنین دستاوردهای علمی از طریق محدودیت های پذیرش دانشجو نیز قابل بررسی است.
با بررسی این بحران و تهدیدها و فرصت‌های پیش آمده برای ایران به خصوص در حوزه انرژی و تامین مواد غذایی، در درجه اول باید اولویت اساسی کشور، به سرانجام رساندن توافقات هسته ای و رفع تحریم های اقتصادی باشد تا بتوان از فرصت های پیش آمده با توجه به افزایش قیمت نفت، استفاده کرد. همچنین برای پیشگیری از سرایت بحران مواد غذایی به کشور، باید به دنبال کشورهای جایگزین تامین مواد غذایی بود.

مرکز پژوهش­های اتاق ایران ضمن انتشار سلسله گزارش های "پایش تحولات تجارت جهانی" که با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار گرفته است، رویدادهای کلیدی را از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می ­دهد.

در بیست و ششمین گزارش از این سلسله گزارش­ ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده و آخرین روندها و پیش ­بینی­ های اقتصادی ارائه شده توسط بزرگ­ترین نهادهای اقتصادی بین­ المللی، در قالب داده­ های تازه مورد بحث و بررسی قرار گرفته­ اند.

در بخش تحولات جهانی، خبر اعمال تحریم­ های مجدد بر روسیه توسط ایالات متحده، اروپا، بریتانیا، سوییس، استرالیا، ژاپن و برخی از شرکت­ های بزرگ بین ­المللی در صدر اخبار قرار دارد. تحریم افراد، بانک­ها و شرکت­ های بزرگ دولتی روس و نیز تحریم واردات برخی از کالاهای روسی توسط این کشورها، از جمله این موارد است. روسیه نیز برای مقابله با آثار    زیان­بار این تحریم ­ها راهکارهایی را اتخاذ نموده که شامل حمایت از شرکت­های کوچک و متوسط، افزایش واردات از کشورهای اوراسیا، ممنوعیت صادرات غلات، تغییر مکانیسم دریافت بهای گاز صادراتی به روبل و افزایش مالیات بر گندم صادراتی است. از سوی دیگر بریتانیا نیز در پی استفاده از فرصت ایجاد شده، به دنبال افزایش روابط تجاری خود با آمریکا است که تا پیش از جنگ اوکراین، دولت بایدن روی خوشی به این قضیه نشان نمی ­داد. اگرچه با توجه به سیاست تجاری حمایت از طبقه کارگر در ایالات متحده، تحقق این امر همچنان دشوار به نظر می­رسد. سرمایه­ گذاری بریتانیا در بخش راه­ آهن ترکیه و نیز توافق تجاری هند و استرالیا در راستای هدف مشترک مقابله با گسترش روزافزون قدرت چین، سایر تحولات مهم جهان در روزهای اخیر بوده است.

در ذیل عنوان تحولات منطقه­ ای، اقدام پاکستان برای آغاز فعالیت کریدور ترنس افغان که ازبکستان را از طریق افغانستان به کراچی متصل می کند و نیز توافق این کشور با افغانستان بر سر تسهیل تردد، کاهش هزینه نقل و انتقال کالا میان دو کشور و توافق بر سر بهره­ گیری گسترده ­تر تجار افغان از بندر گوادر، مورد توجه قرار گرفته است. افغانستانی که در روزهای اخیر مجددا به عنوان مقصد صادراتی گاز روسیه، در نتیجه آسیب این کشور از تحریم­ها، مطرح شده است. چین اما به دلیل عدم دریافت مطالبات خود از پاکستان، تداوم همکاری با این کشور را منوط به تسویه بدهی­ های مذکور نموده است. از سوی دیگر امارات با تمرکز تجاری بر آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی و تلاش برای به ثمر رساندن موافقتنامه ­های تجارت آزاد، می­ کوشد تا موقعیت خود را به عنوان هاب منطقه­ ای تجارت جهانی حفظ نماید. به همین ترتیب اسرائیل نیز اولویت سیاست تجاری خود را تا پایان سال ۲۰۲۲ بر گسترش موافقتنامه­ های تجاری با طیفی از کشورهای خاورمیانه و آسیا قرار داده تا بتواند در سایه این موافقنامه­ ها، دسترسی خود را به بازارهای عظیم امکان ­پذیر نماید.

در بخش داده­ های تازه نیز، گزارشی از OECD در مورد آثار جنگ اوکراین بر اقتصاد جهانی مورد بررسی قرار گرفته و تاکید شده که آثار این جنگ بر اقتصاد جهانی در حوزه­ های امنیت غذایی، امنیت انرژی و کمبود برخی فلزات نمود خواهد یافت. پیامدهای جنگ بر صادرات گندم روسیه و اوکراین نیز عمدتا در خارج از اروپا و به ویژه در کشورهای آسیایی و خاورمیانه مشاهده خواهد شد، چرا که این مناطق، بیشترین وابستگی را به گندم وارداتی از این دو کشور دارند.