پروژه «جاده توسعه عراق» یک طرح زیرساختی بلندپروازانه است که با هدف تبدیل عراق به یک کریدور تجاری مهم بین آسیا و اروپا طراحی شده است. این پروژه شامل احداث شبکه‌ای از خطوط ریلی پرسرعت و بزرگراه‌هاست که بندر بزرگ فاو را به مرز ترکیه و سپس به اروپا متصل می‌کند. از اهداف کلیدی آن می‌توان به تسهیل تجارت، تنوع‌بخشی اقتصادی، افزایش درآمد ملی و تقویت اتصال منطقه‌ای اشاره کرد. با این حال، اجرای آن با چالش‌هایی همچون تامین مالی ۱۷ میلیارد دلاری، مدیریت پیچیدگی‌های سیاسی و تضمین امنیت در عراق مواجه است. موفقیت این طرح می‌تواند نقش عراق را در تجارت جهانی تقویت کند. نکات کلیدی در بررسی این طرح عبارتند از:

1.  هدف پروژه: اتصال بندر فاو در جنوب عراق به مرز ترکیه و اروپا از طریق شبکه‌ای از بزرگراه‌ها و خطوط راه‌آهن به طول 1200 کیلومتر.
2.  هزینه پروژه: هزینه اولیه حدود 17 میلیارد دلار برآورد شده و تکمیل تمام فازهای آن تا سال 2050 برنامه‌ریزی شده است.
3.  شرکای پروژه: کشورهای ترکیه، قطر، امارات در طرح مشارکت دارند.
4.  زیرساخت‌ها: شامل بزرگراه‌های مدرن، خطوط راه‌آهن سریع‌السیر و ایستگاه‌های لجستیکی و صنعتی.
5.  ظرفیت حمل‌ونقل: تا سال 2028، انتقال 3.5 میلیون کانتینر و 22 میلیون تن کالا در سال پیش‌بینی شده است.
6.  اثرات اقتصادی: افزایش درآمد سالانه حدود 4 میلیارد دلار و ایجاد 100 هزار شغل مستقیم.
7.  ارتباط با تجارت جهانی: هدف پروژه کاهش زمان حمل‌ونقل بین آسیا و اروپا به 15 روز.
8.  رقابت منطقه‌ای: پروژه با کریدورهای رقیب مانند «کریدور هند-خاورمیانه-اروپا» و بنادر خلیج فارس در رقابت است.
9.  نقش بندر فاو: کانون اصلی پروژه، با هدف تبدیل شدن به بزرگ‌ترین بندر خاورمیانه و مرکز لجستیکی منطقه.
10.  چالش‌های سیاسی: اختلافات مرزی با کویت، تنش‌های داخلی و بی‌ثباتی سیاسی از موانع اصلی پروژه هستند.
11.  چالش‌های امنیتی: تهدیدات گروه‌های مسلح و بی‌ثباتی در مناطق شمالی عراق می‌تواند پروژه را تحت تاثیر قرار دهد.
12.  مشارکت ترکیه: ترکیه با وعده سرمایه‌گذاری 19.9 میلیارد دلار در زیرساخت‌های جاده‌ای و ریلی خود، نقش کلیدی در پروژه دارد.
13.  اهداف توسعه‌ای عراق در این پروژه:کاهش وابستگی به نفت، تقویت بخش حمل‌ونقل و توسعه مناطق صنعتی.
14.  ارتباط با چین: برخی تحلیلگران این پروژه را مرتبط با ابتکار «کمربند و جاده» چین می‌دانند، اما جایگاه آن در این ابتکار مبهم است.
15.  مزایای منطقه‌ای: پروژه می‌تواند عراق را به یک مرکز ترانزیتی منطقه‌ای تبدیل کند و تجارت محلی را تقویت نماید.
16.  چالش‌های لجستیکی پروژه: موقعیت جغرافیایی عراق، وابستگی به مسیرهای چندوجهی (جاده‌ای، ریلی و دریایی) و افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل.
17.  رقابت با کانال سوئز: هرچند برخی ادعا می‌کنند پروژه می‌تواند جایگزین کانال سوئز شود اما این ادعا از نظر عملی غیرممکن است.
18.  مشکلات اجرایی: فساد، ضعف حکمرانی و اختلافات میان نهادهای دولتی عراق از دیگر موانع پروژه هستند.
19.  مزایای راهبردی: افزایش کنترل دولت بر مناطق مرزی، تقویت امنیت ملی و بهبود زیرساخت‌های داخلی عراق.
20.  پیش‌بینی نهایی: در صورت مدیریت موثر چالش‌ها، پروژه می‌تواند نقش محدودی در بهبود اقتصاد عراق و اتصال منطقه‌ای ایفا کند اما انتظار رقابت با مسیرهای دریایی جهانی غیرواقعی است.

مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش‌های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش‌ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرند.

در نود و نهمین گزارش از این سلسله گزارش‌ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه­ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده است.

در تحولات جهانی به اولویت‌های تجاری ترامپ پرداخته شده است. ترامپ پیشنهاد وضع 10 درصد تعرفه بر تمام واردات را ارائه کرده است. این سیاست مبتنی بر اعمال تعرفه 60 درصدی بر واردات چینی است و به منظور رسیدگی به عدم تعادل تجاری و مقابله با آن چه دولت آمریکا به ‌عنوان سیاست‌های ناعادلانه تجاری چین می‌بیند، در نظر گرفته شده است. این سیاست ترامپ صرفا برای چین تنش زا نخواهد بود بلکه اتحادیه اروپا نیز نگرانی‌هایی در این زمینه ابراز کرده است. طبق داده‌های کمیسیون اروپا، اتحادیه اروپا در سال 2023 بیش از 500 میلیارد یورو کالا به ایالات متحده صادر کرده است که ماشین‌آلات، خودروها و مواد شیمیایی عمده‌ترین صادرات فراآتلانتیکی را تشکیل می‌دهند. ترامپ در دوره نخست خود تعرفه‌هایی به میزان 25 درصد بر فولاد و 10 درصد بر آلومینیوم وارداتی از اتحادیه اروپا اعمال کرد و این اقدام را به دلایل امنیت ملی توجیه کرد. اکنون رهبران اروپایی نگران تکرار یا تشدید چنین اقداماتی هستند. چراکه اعمال این سیاست‌ها می‌تواند به کاهش رشد تولید ناخالص داخلی در سراسر منطقه یورو منجر شوند.

در تحولات منطقه‌ای؛ عربستان سعودی از یک راهبرد جامع سرمایه‌گذاری ۱۰۰ میلیارد دلاری برای قرار گرفتن در جایگاه رهبری جهانی در حوزه هوش مصنوعی خبر داد. این ابتکار که به نام "پروژه تعالی" شناخته می‌شود، بر توسعه زیرساخت‌های پیشرفته هوش مصنوعی، از جمله مراکز داده مدرن و حمایت از استارتاپ‌های نوظهور تمرکز دارد. هدف کلیدی این پروژه جذب شرکت‌های برجسته فناوری برای فعالیت در داخل عربستان سعودی و تقویت توانایی‌های هوش مصنوعی به‌ویژه برای زبان عربی است.

چین تصمیم گرفته است برای نخستین بار در سه سال گذشته، اوراق قرضه دلاری خود را در عربستان سعودی منتشر کند که این اقدام نشان‌دهنده تعمیق روابط مالی بین دو کشور است. بر اساس گزارش‌ها، شورای دولتی چین با انتشار اوراق قرضه دلاری به ارزش ۲ میلیارد دلار در ریاض موافقت کرده است.

عراق اخیرا اعلام کرد که فهرستی از ۱۱ شرکت کشتیرانی را برای رقابت در قرارداد بهره‌برداری از بندر بزرگ فاو تهیه کرده است و تصمیم نهایی در مورد انتخاب برندگان این قرارداد در ژانویه ۲۰۲۵ اتخاذ خواهد شد. بندر فاو قرار است در سال ۲۰۲۸ با حداکثر ظرفیت برای دریافت ۳.۵ میلیون کانتینر فعالیت کند. بندر بزرگ فاو بخشی از مجموعه پروژه‌هایی است که با هدف ایجاد یک کریدور حمل و نقل کوتاه‌تر بین خاورمیانه و اروپا طراحی شده است. عراق پروژه‌ای به ارزش ۱۷ میلیارد دلار موسوم به جاده توسعه را در سال ۲۰۲۳ برای اتصال بندر اصلی کالایی خود در ساحل جنوبی به مرز ترکیه از طریق راه‌آهن و جاده آغاز کرد. هدف این پروژه تغییر وضعیت اقتصادی این کشور است که دهه‌ها درگیر جنگ‌ها و بحران‌ها بوده است. بندر فاو به عنوان یک مرکز محوری برای هدایت تجارت جهانی به اروپا از طریق ترکیه عمل خواهد کرد و طرح "جاده توسعه عراق" که بندر جنوبی فاو را به ترکیه متصل می‌کند، قصد دارد عراق را به یک مرکز ترانزیتی تبدیل کرده و با کانال سوئز رقابت کند.

شرکت مخابراتی عربستان، موبایلی و شرکت مخابرات مصر، قرارداد همکاری را برای ایجاد نخستین کابل زیردریایی که عربستان سعودی و مصر را به یکدیگر متصل می‌کند، امضا کردند. این کابل که به ‌طور کامل در مالکیت شرکت موبایلی است، از دریای سرخ عبور کرده و مسیرهای جدیدی برای توسعه و دسترسی بهتر به اروپا از طریق گزینه‌های متنوع ارتباطی فراهم خواهد کرد.

در سیزدهمین نشست شورای تجاری قزاقستان-فرانسه که در تاریخ ۴ نوامبر در پاریس برگزار شد، دو کشور ۱۲ توافقنامه بین‌دپارتمانی و ۱۲ قرارداد تجاری به ارزش ۲.۲ میلیارد دلار به امضا رساندند. این نشست از منظر برخی رسانه های قزاقستانی نقطه عطفی در توسعه روابط اقتصادی و تجاری میان دو کشور محسوب می‌شود. رئیس کمیته سرمایه‌گذاری وزارت امور خارجه قزاقستان (اسپانکولوف)، در این نشست تاکید کرد که تاکنون ۳۱ پروژه مشترک به ارزش ۴.۴ میلیارد دلار امضا شده است.

قزاقستان و چین در جریان سفر کاری بکتنوف ( نخست‌وزیر قزاقستان) به شانگهای در تاریخ ۴ نوامبر، هشت توافقنامه تجاری به ارزش ۲.۵ میلیارد دلار به امضا رساندند. این توافقات در حوزه‌های متنوعی از جمله متالورژی، انرژی، ماشین‌آلات، خودروسازی، شیمی کربن، کشاورزی و داروسازی منعقد شده است. در حال حاضر، نزدیک به ۵۰۰۰ پروژه مشترک بین قزاقستان و چین در حال اجرا هستند.

مرکز پژوهش­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در هشتاد و ششمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه ­ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین ­المللی در قالب بخش پژوهش­ها و کتاب­های تازه، ارائه شده است.

در حالی که چین در حال گسترش بازارهای خود به اتحادیه اروپا است و در سال 2023 برای هشتمین سال متوالی، عنوان برترین شریک تجاری آلمان را به خود اختصاص داده، آمریکا باز هم خواستار محدود کردن دسترسی چین به بازار فولاد و آلومینیوم این کشور شده است. روسیه نیز همچنان در حال مقابله با سیل فزاینده تحریم­های آمریکا بوده و به تازگی از تجارت مس، نیکل و آلومینیوم با ایالات متحده و بریتانیا محروم شده است. اگرچه روسیه در پاسخ به این تحریم­ها تلاش کرده تا سهم ارزهایی غیر از دلار را در سیستم تسویه خود افزایش دهد.

در سطح منطقه نیز، آمریکا با تهدید به قطع تبادلات ارزی، شرکت­های ترک را در تجارت با روسیه تحت فشار گذاشته است. ترکیه اما علی­رغم عضویت در پیمان ناتو، خواهان حفظ و تعمیق روابط اقتصادی و سیاسی خود با روسیه است. این کشور اخیرا طی تفاهم­نامه ­ای که با گرجستان و آذربایجان و با هدف تسهیل رویه­ های گمرکی در امتداد راه‌آهن باکو- تفلیس- قارص منعقد نموده، به دنبال فرصتی کلیدی در حفظ نقش خود به عنوان مرکز تجارت شرق به غرب و رکن اصلی در کریدور میانی است. عراق نیز در ساخت کریدور جاده‌ای اتصال بندر فاو به جاده توسعه، که منجر به تسهیل حمل و نقل کالا از این بندر به سایر نقاط عراق و کشورهای همسایه خواهد شد، پیشرفت قابل ملاحظه ­ای داشته است. این بندر در صورت تکمیل، نقش مهمی در کاهش وابستگی عراق به نفت و به واردات 70 میلیارد دلاری­اش در سال گذشته میلادی خواهد داشت. در سوی دیگر، عمان توانست با ارائه یک مدیریت مدرن و کارآمد، رکورد جدیدی در میزان ترانزیت کالا از طریق بنادر این کشور ثبت نماید. اگرچه همچنان پیش ­بینی­ ها از رشد اقتصادی این کشور در سال جاری و سال آینده رقمی جزئی و نشان دهنده این واقعیت است که عمان باید به سرمایه­ گذاری­های خود در توسعه زیرساخت­های این کشور ادامه دهد.

در بخش پژوهش­های تازه، آنکتاد طی بروزرسانی گزارش تجارت و توسعه خود، رشد اقتصادی کندتری را برای جهان در سال 2024 پیش­ بینی نموده است. بانک جهانی نیز در خلال چند گزارش جدید، ضمن بررسی شاخص های اقتصادی منطقه خاورمیانه و هشدار نسبت به زوال اقتصادی غزه، وضعیت اقتصادی اروپا و آسیای مرکزی را نیز تحلیل نموده و چشم ­انداز به روزشده ­ای هم در مورد اقتصاد جنوب آسیا ارائه نموده است. علاوه بر این، بانک جهانی در گزارشی مجزا به تحلیل و ارزیابی تأثیرات فناوری‌های دگرگون‌کننده بر بخش حمل‌ونقل و تحول این بخش نیز پرداخته است.