این گزارش به بررسی سرمایه‌گذاری‌ها و تلاش‌های کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس برای مشارکت در زنجیره‌های ارزش جهانی می‌پردازد. با توجه به موقعیت ژئواستراتژیک این منطقه در مسیرهای تجاری جهانی، کشورهای عضو در تلاش هستند تا از طریق توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل و مشارکت در انقلاب چهارم صنعتی، نقش خود را در زنجیره‌های ارزش جهانی تقویت کنند.

نقاط قوت

• موقعیت ژئواکونومیک: خلیج فارس در میان مسیرهای کلیدی تجارت بین آسیا و اروپا قرار دارد و بخش مهمی از نفت جهان از این منطقه تامین می‌شود. کشورهای شورای همکاری کانون تجارت و از مهم‌ترین تولیدکنندگان نفت در جهان هستند.
• زیرساخت‌های حمل و نقل پیشرفته: کشورهای عضو، سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در توسعه فرودگاه‌ها، بنادر، جاده‌ها و خطوط ریلی انجام داده‌اند. بندرهای جبل‌علی در امارات و ملک‌عبدالله در عربستان از شلوغ‌ترین بنادر جهان هستند.
• جذب سرمایه‌گذاری خارجی: این منطقه سالانه حجم قابل توجهی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را در بخش لجستیک و زیرساخت جذب می‌کند.
• مشارکت بخش خصوصی: کشورهای عضو از طریق مشارکت‌های بخش دولتی و خصوصی، به دنبال جذب سرمایه‌گذاری و تخصص بخش خصوصی در توسعه زیرساخت‌ها هستند.

نقاط ضعف

• وابستگی به درآمدهای نفتی: اقتصادهای کشورهای عضو همچنان به شدت به درآمدهای نفتی وابسته هستند، امری که می‌تواند آسیب‌پذیری آن‌ها را در برابر نوسانات قیمت نفت افزایش دهد.
• محدودیت‌های زیرساخت: با وجود سرمایه‌گذاری‌های گسترده، برخی از زیرساخت‌های حمل و نقل همچنان با محدودیت‌های ظرفیت و کارایی مواجه هستند.
• هزینه‌های بالای لجستیک: هزینه‌های بالای حمل و نقل و لجستیک می‌تواند رقابت‌پذیری این منطقه در زنجیره‌های ارزش جهانی را کاهش دهد.
• نیروی کار محدود: کمبود نیروی کار ماهر در برخی از کشورهای عضو می‌تواند توسعه بخش لجستیک را محدود کند.

فرصت‌ها

• رشد تجارت با آسیا: بیش از 50 درصد از تجارت بین‌المللی شورای همکاری خلیج فارس با آسیا انجام می‌شود که فرصت‌های جدیدی را برای توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل ایجاد می‌کند.
• تنوع‌بخشی اقتصادی: توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل می‌تواند به تنوع‌بخشی اقتصادی و کاهش وابستگی به نفت کمک کند.
• همکاری‌های منطقه‌ای: پروژه‌های مشترک مانند راه آهن "اتحاد" می‌تواند به یکپارچگی منطقه‌ای و تقویت همکاری‌ها کمک کند.
• فناوری‌های نوین: به‌کارگیری فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی، بلاکچین و اینترنت اشیا می‌تواند کارایی و رقابت‌پذیری این کشورها در زنجیره‌های ارزش را افزایش دهد.

تهدیدها

• تنش‌های ژئوپلیتیکی: درگیری‌های منطقه‌ای و تنش‌های ژئوپلیتیکی می‌تواند توسعه زیرساخت‌ها و همکاری‌های منطقه‌ای را تهدید کند و بر نقش این کشورها در زنجیره‌های ارزش تاثیر منفی شدیدی بگذارد.
• رقابت منطقه‌ای: رقابت میان کشورهای عضو برای جذب سرمایه‌گذاری و تجارت می‌تواند به تضعیف همکاری‌ها منجر شود.
• تغییرات آب و هوایی: تغییرات آب و هوایی و افزایش سطح دریا می‌تواند زیرساخت‌های ساحلی را تهدید کند.
• امنیت سایبری: با افزایش دیجیتالی شدن زنجیره‌های ارزش، تهدیدات امنیت سایبری می‌تواند چالش‌های جدیدی را برای این کشورها ایجاد کند.

در پایان باید اشاره داشت شورای همکاری خلیج فارس با وجود چالش‌هایی مانند وابستگی به نفت و محدودیت‌های زیرساختی، از پتانسیل بالایی برای ایفای نقش مهم‌تر در زنجیره‌های ارزش جهانی برخوردار است. در صورت بهره‌گیری از نقاط قوت و فرصت‌ها و اتخاذ راهکارهای مناسب، ارتقای موقعیت این کشورها در زنجیره‌های ارزش جهانی دور از انتظار نیست.

در دنیای امروز که به طور فزاینده‌ ای در حال پیچیده‌ تر شدن است و آحاد مختلف جامعه و اقتصاد به ویژه بخش‌ های دولتی و خصوصی با ریسک‌ های مختلفی روبرو هستند، تاب‌ آوری در برابر بحران‌ ها به یک پیش‌ نیاز حیاتی برای عملکرد سازمانی و اجتماعی تبدیل شده‌ است. در این گزارش به بررسی ریسک های آینده پرداخته شده است. نتیجه بررسی طبقه‌بندی ریسک‌ها و مخاطرات پیش‌بینی شده و نوع آن ها نگران‌کننده است؛ زیرا تنوع مخاطرات نشان می‌ دهد که یک یا چند کشور به تنهایی از حل آن برنمی‌ آیند و مقابله با آنها نیاز به اجماع جهانی و تلاش حداکثری کشورها در داخل و در فضای تعاملی و همکاری جمعی دارد.

طی چند سال گذشته، جهان شاهد افزایش بی‌سابقه رویدادهای شدید مرتبط با تغییرات آب و هوا بوده است که منجر به اختلال در سطوح مختلف زنجیره تامین شده است. در کشورهایی که دما از قبل بسیار بالا بوده است، مانند منطقه منا، افزایش دما می‌تواند تأثیر فوری‌تری بر محصولاتی داشته باشد که تحمل گرمای کمتری دارند. منطقه منا، یک کانون تغییرات اقلیمی است و مدل‌های اقلیمی، دما را در این منطقه 20 درصد بالاتر از میانگین جهانی پیش‌بینی می‌کنند. این منطقه در حال حاضر کم‌آب‌ترین منطقه در جهان است و پیش‌بینی می‌شود در این منطقه افزایش دما منجر به خشکسالی‌های شدیدتری شود. بیش از 60 درصد از جمعیت منطقه دسترسی بسیار کمی به آب آشامیدنی دارند و 70 درصد تولید ناخالص داخلی آن‌ها در برابر تنش آبی آسیب‌پذیر است. همچنین از آنجایی که 70 درصد تولیدات کشاورزی خاورمیانه و شمال آفریقا از طریق دیم انجام می‌شود، این منطقه به شدت در برابر تغییرات دما و بارندگی ناشی از تغییرات آب‌و‌هوایی آسیب‌پذیر است. از سوی دیگر، پیش‌بینی می‌شود جمعیت این منطقه تا سال 2070 دو برابر شود و اثر ترکیبی این دو روند می‌تواند منجر به افزایش وابستگی واردات به مواد غذایی و آسیب‌پذیری کل منطقه در برابر شوک‌های جهانی و افزایش مهاجرت در داخل و از کشورهای فقیر منطقه شود.
بر اساس شرایط خاص در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا و آسیب‌پذیری در مقابل رویدادهای آب و هوایی، اقداماتی برای مقابله با خشکسالی، افزایش بهره‌وری کشاورزی، تنوع بخشیدن به کشاورزی، بهبود شرایط اقتصادی و سیاسی و ایجاد تغییرات عمده اجتماعی، اقتصادی و تکنولوژیکی برای ایجاد تاب‌آوری ضروری به نظر می‌رسد.

تجارت بین‌الملل به عنوان جریانی از تعامل پیچیده میان دارندگان منابع، تولید کنندگان و عرضه‌کنندگان محصولات و در قالب حیاتی ترین روند موثر بر اقتصاد جهانی، به شکل بنیادین و گسترده‌ای متاثر از تغییرات ساختاری از سوی بخش‌های غیر اقتصادی نظیر عوامل سیاسی، ژئوپلیتیک، تکنولوژیک، محیط زیستی و غیره قرار دارد. بر این اساس روند آتی جهانی شدن و رویکرد دولت‌ها نسبت به شرایط بین‌المللی می‌تواند بر چگونگی استمرار تجارت جهانی بسیار اثرگذار باشد. درک این تحولات می‌تواند در چشم‌اندازی بلند مدت، سیاستگذار را در تعیین خط مشی تجاری کشور یاری رساند. گزارش حاضر به سفارش اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران و با هدف تحلیل و بررسی آثار تحولات جهانی بر نظام بازرگانی کشور و در راستای پاسخگویی به سوالات ذیل تدوین شده است:

• تحولات ساخت قدرت جهانی در آینده به چه شکلی خواهد بود و بازارهای نوظهور در تغییر قدرت‌ها در نظم آتی جهان چه نقشی را ایفا خواهند کرد؟
• زنجیره های مهم ارزش جهانی / منطقه‌ای کدامند و چه ویژگی‌هایی دارند؟ حضور فعال در کدامیک از زنجیره های ارزش جهانی بیشترین دستاورد را از منظر توسعه پایدار برای نظام بازرگانی ایران به همراه خواهد داشت؟
• آیا ایران می تواند با نزدیک شدن به چین یک سیاست ایجاد موازنه میان غرب و شرق طراحی کند و از رقابت میان آمریکا و چین بهره برداری کند؟ الزامات و پیشنیازهای این رویکرد چیست؟ روند همگرایی‌های بین المللی به چه سمت و سویی است؟
• آینده تجارت جهانی در عصر فناوری‌های دیجیتال و در قالب تحولات فناوری چگونه ارزیابی می‌شود؟
• نقش تغییرات جمعیتی پیش رو در تجارت جهانی چیست؟
• تغییرات اقلیمی پیش رو و ملاحظات زیست محیطی در حوزه‌هایی نظیر انرژی، آب، آلایندگی و غیره چه اثری بر تجارت خواهد گذاشت؟
• اثرات فراروندهای جهانی بر اقتصاد جهانی و ایران چیت؟ و پیامدهای تداوم وضعیت موجود بر جایگاه ایران و نظام بازرگانی آن در نظام اقتصادی جهانی چیست و برای ارتقاء جایگاه ایران چه تحولاتی باید در رویکردها و راهبردهای کشور صورت گیرد؟

در پاسخ به سوالات مذکور، مهم‌ترین تحولات موثر بر تجارت بین‌الملل به شرح ذیل می‌باشد:

رشد حمایت‌گرایی در روند آتی جهانی شدن: بحران­های اقتصادی، تشدید تنش­های ژئوپلیتیک، رشد پوپولیسم و ​​ناسیونالیسم در جهان، رشد موانع تعرفه­ای میان اقتصادهای بزرگ، گسترش موانع غیر تعرفه‌ای به‌ویژه در رقابت برای تسلط بر فناوری‌های نسل بعدی مانند هوش مصنوعی و شبکه‌های 5G و تضعیف جایگاه سازمان تجارت جهانی بر جریان تجارت بین‌الملل بسیار اثرگذار خواهد بود و منجر به توسعه رقابت‌های بین‌المللی در ابعاد چالش برانگیز خواهد شد. آینده تنش‌های تجاری میان چین و آمریکا نیز در قالب همین رقابت‌ها، روند تجارت سایر کشورها را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد. علاوه بر ایجاد حوزه‌های نفوذ مجزا برای این دو قدرت اقتصادی، محدودیت ها و ممنوعیت‌های متقابل، به خصوص در حوزه های مرتبط با فناوری، تجارت سایر کشورها را به شدت تحت تاثیر خواهد داد.

تقویت زنجیره های ارزش منطقه‌ای: تشدید حمایت‌گرایی و تنش­های تجاری بر روابط تجاری بین المللی تاثیر می‌گذارد و زنجیره­های تامین را به ویژه در اقتصادهای پیشرفته تضعیف می‌کند. شرایط موجود منجر به تقویت زنجیره‌های ارزش منطقه‌ای در آینده خواهد شد. مهم‌ترین توافقنامه تجارت آزادی که می‌توان آن را در راستای توسعه زنجیره‌های ارزش منطقه‌ای مورد توجه قرار داد، موافقتنامه مشارکت اقتصادی جامع منطقه‌ای می‌باشد که در حال اجرا است و بیشتر اقتصادهای منطقه آسیا و اقیانوسیه را پوشش می‌دهد.

تغییرات ساختاری در زنجیره‌های ارزش جهانی: ادامه رشد زنجیره‌های ارزش با شدت تجارت کمتر، نقش رو به رشد و محاسبه نشده خدمات در زنجیره­ های ارزش جهانی، روند کاهشی آربیتراژ هزینه نیروی کار در برخی زنجیره‌های ارزش و اولویت تولید سرمایه‌بر به جای تولید کاربر، پر رنگ شدن نقش زنجیره های ارزش منطقه‌ای در مقابل زنجیره‌های ارزش جهانی، در کنار روند مبتنی بر رشد هزینه‌های تحقیق و توسعه در زنجیره‌های ارزش جهانی همگی نشان از تغییرات ساختاری پیش رو در این بخش دارد که تجارت را به شکل قابل توجهی تحت تاثیر خود قرار خواهد داد.

بازارهای نوظهور و تغییر قدرت‌ها در نظم آتی جهان: رشد بازارهای نوظهور (به عنوان مثال، هند، چین، برزیل و سایر بخش‌های آسیا و آمریکای جنوبی) که به طور همزمان اندازه و ارزش تجارت عمده بین المللی فعلی را افزایش داده‌اند، تجارت بین‌المللی را از هر نظر تحت تأثیر قرار داده است. پیش‌بینی می‌شود قدرت اقتصادی به سمت کشورهای نوظهور تغییر کند و آسیا تا سال 2050 نیمی از تولید ناخالص داخلی جهان را به خود اختصاص دهد. با توجه به تغییرات ساختاری در رتبه­بندی قدرت­های اقتصادی، تجارت جهانی نیز با تغییرات گسترده­ای مواجه خواهد شد. طی دهه­های آینده تجارت جهانی خدمات به طور پویاتری نسبت به تجارت کالا رشد خواهد کرد.

تغییرات اقلیمی و تجارت: زیرساخت­های زنجیره تامین، حمل و نقل و توزیع به مرور زمان در برابر اختلالات ناشی از تغییرات آب و هوایی آسیب پذیرتر می­شوند. زمانی که زیرساخت­های حمل و نقل و لجستیک مرتبط با تجارت آسیب قابل توجهی را متحمل شوند، صادرات و واردات مستقیما تحت تاثیر قرار می­گیرند. فراتر از تاثیرات مستقیم نظیر بسته شدن مکرر بنادر به دلیل حوادث شدید، انتظار می­رود تغییرات آب و هوایی بهره­وری همه عوامل تولید (مانند نیروی کار، سرمایه و زمین) را کاهش دهد که در نهایت منجر به کاهش تولید و کاهش حجم تجارت جهانی خواهد شد. تغییرات اقلیمی همچنین بر مزیت‌های نسبی سنتی، به‌ویژه کشاورزی و گردشگری، که برای بسیاری از کشورهای کم‌درآمد و متوسط-بیش از فعالیت‌های صنعتی- اهمیت ویژه‌ای دارند، تأثیر می‌گذارد. آسیب پذیری محصولات کشاورزی در برابر آب و هوا نه تنها امنیت غذایی داخلی، بلکه توسعه اقتصادی کشورهای صادرکننده غذا و توانایی آن­ها در رفع فقر را نیز تهدید می­کند. اعضای سازمان تجارت جهانی به طور فزاینده ای اقدامات مرتبط با تجارت را به عنوان بخشی از سیاست های کلی خود برای دستیابی به اهداف آب و هوایی اتخاذ کرده­اند. از سال 2009 تا 2019، 4355 اقدام برای مقابله با تغییرات اقلیمی به سازمان تجارت جهانی ابلاغ شد که از 220 اقدام در سال 2010 به 580 اقدام در سال 2019 افزایش یافته است. «حفظ انرژی و بهره وری» و «انرژی جایگزین و تجدیدپذیر» دو هدف اصلی هستند که توسط اعضا دنبال می‌شوند و 76 درصد از کل اقدامات مرتبط با آب و هوا بوده است.

آینده تجارت جهانی در عصر فناوری‌های دیجیتال: نوآوری­های دیجیتال اقتصاد جهانی را متحول خواهد کرد. کاهش هزینه‌های جستجو و اطلاعات، رشد سریع محصولات و بازارهای جدید و ظهور بازیگران جدید که به واسطه فناوری‌های دیجیتال فعالیت خود را آغاز کرده‌اند، نویدبخش افزایش جریان تجارت جهانی از جمله صادرات به کشورهای در حال توسعه است. نسل بعدی فناوری‌ها، جریان‌های تجاری و زنجیره‌های ارزش جهانی را دوباره شکل خواهند داد. اما برخلاف انقلاب قبلی فناوری اطلاعات و ارتباطات، این نوآوری‌ها تاثیر متنوع‌تر و پیچیده‌تری بر تجارت در سال‌های آینده خواهند داشت. به طور کلی تاثیر دیجیتالی شدن بر روند تجارت جهانی را می‌توان در قالب سه رویداد اصلی ذیل مورد توجه قرار داد؛ تخصیص مجدد وظایف در تولید به دلیل روبات سازی و استفاده از هوش مصنوعی، خدمات دهی به فرآیند تولید از طریق افزایش استفاده از خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات در بقیه بخش‌های اقتصاد، وکاهش هزینه‌های تجاری در نتیجه دیجیتالی شدن لجستیک و افزایش تجارت الکترونیک.

نقش تغییرات جمعیتی پیش رو در تجارت جهانی: نقش تغییرات جمعیتی در تجارت از طریق اثرات آن بر مزیت نسبی کشورها و تقاضای واردات آن­ها قابل درک خواهد بود. سالخوردگی جمعیت، مهاجرت، پیشرفت‌های آموزشی و مشارکت زنان در نیروی کار همگی در سال‌های آینده نقش قابل توجهی در روند تجارت جهانی خواهند داشت. انتظار می­رود جمعیت جهان تا سال 2030 به 8.3 میلیارد و تا سال 2050 به 9.3 میلیارد نفر برسد. بخش قابل توجهی از این افزایش در برخی از کشورهای در حال توسعه رخ خواهد داد که در مراحل اولیه گذار جمعیتی خود هستند. در عین حال نرخ باروری پایین منجر به پیری جمعیت و کاهش نیروی کار می­شود. در برخی از کشورهای توسعه­یافته، مهاجرت به احتمال زیاد منبع اصلی رشد جمعیت در آینده خواهد بود. علاوه بر این، آموزش و شهرنشینی نیز در همه جای دنیا در حال پیشرفت است و با تغییر ترکیب تقاضا، بر روند تجارت جهانی اثرگذار خواهد بود.

جایگاه ایران در تحولات بین المللی و چشم‌اندازهای پیش رو : با توجه به تحولات کلان نظم جهانی ذیل اهمیت یافتن بازیگرهای نوظهور و تقویت زنجیره‌های ارزش منطقه‌ای، به نظر می‌رسد که در ابتدا می‌بایست نسبت به ورد به زنجیره های ارزش منطقه‌ای، توسعه روابط با بازیگران نوظهور و درک متناسب آینده نظم جهانی و اثرات آن بر تجارت، تمهیداتی از سوی سیاستگذار داخلی در نظر گرفته شود. علاوه بر این، ضرورت توجه به تحولات حوزه‌های مرتبط با فناوری، محیط زیست و مسائل جمعیتی، امکان هرگونه برنامه‌ریزی استراتژیک را تحت‌الشعاع خود قرار داده است. با در نظر گرفتن نتایج گزارش مجمع جهانی اقتصاد، که پنج ریسک اصلی برای اقتصاد ایران را در قالب بحران‌های اشتغال و معیشت، سرخوردگی گسترده جوانان، رکود اقتصادی طولانی مدت، بحران‌های منابع طبیعی، از دست دادن تنوع زیستی و فروپاشی اکوسیسـتم شناسایی کرده است، به نظر می‌رسد که ادامه روند فعلی، هم در زمینه کنشگری در نظم جهانی با اقتضائات جدید آن و هم در حوزه کاهش ریسک‌های جمعیتی و زیست‌محیطی، دستاوردی برای کشور نخواهد داشت؛ در چشم‌اندازی بدبینانه، استمرار چالش‌های مذکور در کنار عدم کنشگری منطقه‌ای و بین‌المللی و عدم ورود به بازارها با بنیه‌ای قوی و اثرگذار، جایگاه فعلی کشور را نیز در مسیر آسیب‌پذیری بیشتر اجتماعی و اقتصادی و از دست رفتن بیشتر بازارهای تجاری موجود پیش خواهد برد. اما در یک نگاه خوشبینانه‌تر، تغییر رویکرد کلان نسبت به افزایش سطح کنشگری اقتصادی و تجاری، توسعه همکاری با کشورهای اثرگذار، ورود به زنجیره‌های جهانی و منطقه‌ای، کاهش سطح تنش‌های سیاسی موثر بر فضای ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک کشور، توجه بیستر به بخش فناوری ذیل توسعه همکاری‌ها و تمرکز بر مسائل زیست محیطی امکان خروج از رکود فعلی، توسعه سطوح کمی و کیفی تجارت کشور و پیگیری برنامه‌های استراتژیک در این بخش را مهیا خواهد کرد. بر این اساس موارد ذیل می‌بایست مورد توجه بشتری قرار داشته باشد:

• لزوم در نظر گرفتن رشد حمایت‌گرایی در اقتصاد جهانی و اثرات آن بر تجارت
• ضرورت توجه بیشتر به منطقه‌گرایی
• اهمیت یافتن استراتژی گردش دوگانه برای چین و فرصت‌های پیش رو
• ضرورت توجه بیشتر به بخش خدمات
• ضرورت ایجاد روابط راهبردی مبتنی بر منافع اقتصادی با قدرت‌های نوظهور
• لزوم در نظر داشتن اثرات تغییرات اقلیمی بر روند آتی تجارت
• ضرورت هماهنگ شدن با تحولات دیجیتال در راستای برخورداری از فرصت‌های تجاری
• ضرورت در نظر داشتن اهمیت تغییرات جمعیتی بر تجارت کشور

  مرکز پژوهش ­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش­­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­ گیرند.

در هفتاد و دومین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­­ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه­ ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین ­المللی در قالب بخش پژوهش­ها و کتاب­های تازه، ارائه شده است.

در سطح جهانی، به نظر می­ رسد که اتحادیه اروپا عزم خود را برای انتقام ­جویی از چین و روسیه جزم کرده است. بیم تسلط چین بر بازار خودروهای برقی، اروپا را واداشته تا با هدف مبارزه با قیمت­هایی که به طور مصنوعی و با کمک­های هنگفت دولت چین پایین نگه داشته شده، طرح تحقیقات ضد یارانه­ ای از چین را پیش ببرد. ایتالیا نیز، علی­رغم تاکید بر حفظ روابط دوستانه خود با چین، اعلام کرد که از طرح کمربند و جاده این کشور خارج خواهد شد. علاوه بر این دوازدهمین بسته تحریم­ های اروپایی نیز با تمرکز بر جلوگیری از دسترسی روسیه به کالاهای تحریم شده از طریق کشورهای ثالث، روی میز کار اتحادیه اروپا قرار دارد تا مواضع عمدتا مناقشه برانگیز این اتحادیه در قبال چین و روسیه تکمیل شود.

در سطح منطقه اما ترکیه پرچم­دار تحولات اخیر بوده است. بهبود مستمر روابط میان این کشور با قطر سبب شده تا دورنمای گذشتن حجم سرمایه­ گذاری قطر­ در ترکیه از سقف کنونی 10 میلیارد دلاری، بسیار نزدیک بنماید. ترکیه در ادامه مسیر اصلاحات اقتصادی و با کمک تسهیلات دریافتی از بانک جهانی، در پی احیای ثبات اقتصادی و رفع آسیب­های ناشی از تورم حاکم بر اقتصاد است. جلب موافقت غول چینی تجارت الکترونیک، شرکت علی ­بابا، برای سرمایه­ گذاری 2 میلیارد دلاری در ترکیه، ایجاد کریدورهای تجاری و استقبال از پروژه جاده توسعه عراق و نیز هم راستایی با چین در مخالفت با کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا که ترکیه در آن حضور ندارد، از جمله اقدامات این کشور در راستای تقویت موقعیت ژئواکونومیک و بهبود شرایط اقتصادی است. در سوی دیگر، عربستان و امارات همچنان در رقابتی تنگاتنگ در تکاپو برای توسعه هر چه بیشتر هستند. هر دو کشور، با هدف تنوع بخشی به ذخایر ارزی، ورود به حوزه­ های پر ریسک­تر و با درآمد بالاتر و نیز افزایش سرمایه ­گذاری خارجی، اقدام به فروش بخشی از اوراق خزانه ایالات متحده خود کرده ­اند. عربستان در جریان اجلاس سرمایه‌گذاری با کشور هند، بیش از 50 توافقنامه و یادداشت همکاری با این کشور به امضا رسانده است. این کشور مذاکراتی را نیز با آمریکا در پیش گرفته تا با سرمایه ­گذاری مشترک در معادن آفریقا، گامی در راستای تضمین امنیت عرضه فلزات حیاتی برداشته باشد که این روزها محل مناقشات سنگین میان چین و آمریکا است. مشارکت امارات در پلتفرم ­های ایجاد شده به منظور رفع مشکلات زیرساختی قاره آفریقا و تسریع در توسعه پروژه­ های انرژی پاک در این قاره، به موازات افتتاح اولین دفتر خارجی بانک سرمایه­ گذاری زیرساخت آسیایی در ابوظبی، نشان از اراده راسخ این کشور در دستیابی به توسعه پایدار دارد.

در بخش پژوهش­های تازه، مروری صورت گرفته بر کتاب "ابتکار کمربند و راه چین در مناطق مختلف جهان: همکاری، تضادها و نگرانی‌ها" که مجموعه­ ای از نظرات متخصصان را در باب تاریخچه و اهداف این ابتکار، پیامدها، چالش‌ها، فرصت‌های ایجاد شده و نیز توصیه­ هایی در مسیر اجرای عادلانه­ تر آن گردآوری نموده است. همچنین بانک جهانی در قالب دو گزارش مختلف، به بررسی روند توسعه اندونزی در بطن تغییرات اقلیمی و بررسی تفاوت و شدت بیشتر آسیب­ پذیری شرکت­های کوچک­تر در مقابله با بحران­ها پرداخته است. سازمان همکاری اقتصادی و توسعه نیز ضمن بررسی وضعیت شکوفاترین منطقه اقتصاد جهانی، یعنی آسیای جنوب شرقی، چین و هند، پیش­بینی ­های خود را از متغیرهای اقتصادی اساسی این منطقه ارائه نموده است.

مرکز پژوهش­های اتاق ایران با انتشار گزارش " تغییرات اقلیمی و آینده تجارت جهانی " به بررسی اثرات تغییرات آب و هوایی در سراسر جهان و راهکارهای مقابله با این تاثیرات که از سوی کشورهای مختلف ارائه شده می پردازد. برخی از مهمترین نکات مطرح شده در این گزارش شامل موارد ذیل است.

• تغییرات آب‌وهوایی تهدیدی بزرگ برای اقتصاد و تجارت جهانی است. اثرات تغییرات آب‌وهوایی در حال حاضر در سراسر جهان به شکل رویدادهای شدید آب‌وهوایی، افزایش سطح آب دریاها و تغییرات در محصولات کشاورزی. احساس می شود، این تأثیرات احتمالاً در آینده شدیدتر می شوند و تأثیر قابل توجهی بر تجارت بین المللی خواهند داشت.
• بر اساس یکی از مطالعات معتبر، تغییرات آب‌وهوایی تا سال ۲۰۵۰ می‌تواند منجر به از دست‌دادن ۲۳ تریلیون دلار در تولید اقتصاد جهانی شود. این رقم نشان‌دهندۀ کاهش بالقوۀ ۱۱ تا ۱۴ درصدی در تولید اقتصاد جهانی در مقایسه با سطوح رشدی است که بدون تغییرات اقلیمی می‌تواند صورت گیرد.
• انتظار می‌رود زیان‌های اقتصادی ناشی از تغییرات آب‌وهوایی، در طول زمان افزایش یابد و مهم‌ترین تأثیرات آن در فقیرترین کشورها ایجاد شود. این کشورها ممکن است به دلیل تأثیرات تغییرات آب‌وهوایی، ثروت خود را به‌ازای هر نفر بین ۱۷ تا ۳۰ درصد از دست دهند.
• برخی از تأثیرات احتمالی تغییرات آب‌وهوایی بر تجارت بین‌المللی عبارتند از:

-افزایش هزینه های تجارت، به دلیل اختلال در زنجیره تامین و زیرساخت.

-تغییر در الگوهای تجارت، به دلیل سازگاری کشورها با آب و هوای متغیر.

-افزایش رقابت برای منابع، که می‌تواند منجر به درگیری های تجاری شود.

• مکانیسم تنظیم مرزی کربن مهم‌ترین اقدام اتحادیه اروپا در راستای قاعده سازی‌های نوین در حوزه تجارت و تغییرات اقلیمی است. در قالب این قانون مالیات جدیدی تحت عنوان مالیات بر کربن بر برخی از واردات اتحادیه اعمال می‌شود. اجرای این قانون در سال 2023 آغاز می‌شود و طیف وسیعی از کالاهای انرژی بر را پوشش می‌دهد. از منظر اتحادیۀ اروپا، مکانیسم تنظیم مرزی کربن به عنوان ابزار کلیدی اتحادیۀ اروپا جهت تعیین قیمت منصفانه، برای کربن منتشرشده در فرایند تولید کالاهای وارداتی اتحادیه که از شدت کربن بالایی برخوردارند و نیز تشویق تولید صنعتی پاک‌تر در کشورهای غیر از اتحادیۀ اروپا طراحی شده‌است. در قالب این مکانیسم، اتحادیۀ اروپا برابری هزینه‌ای را که شرکت‌های اروپایی برای انتشار کربن در فرایند تولید کالاهای با شدت کربن بالا پرداخت می‌کنند، از طریق اعمال تعرفۀ متناسب بر این دسته از کالاهای وارداتی به این اتحادیه تضمین می‌کند.
• ایران کشوری است که به شدت در برابر تاثیرات تغییرات آب‌وهوایی آسیب پذیر است. این کشور در منطقه ای واقع شده است که در حال حاضر اثرات تغییرات آب‌وهوایی مانند خشکسالی، سیل و موج گرما را تجربه می کند. این تأثیرات احتمالاً در آینده شدیدتر خواهد شد و تأثیر قابل توجهی بر اقتصاد و تجارت ایران خواهد داشت.
• ایران برای سازگاری با تغییرات اقلیمی نیاز به تغییر سیاست‌های تجاری خود دارد. توجه بیشتر به تجارت کالاها و خدماتی که سازگار با تغییرات آب‌وهوا هستند را می توان در این راستا مطرح کرد. ایران نیاز دارد در تحقیق و توسعه فناوری‌های جدیدی سرمایه‌گذاری کند که می‌تواند به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و انطباق با تغییر آب‌وهوایی کمک کند.
• ایران می‌تواند محیط حمایتی تری برای کسب و کارهای سازگار با تغییرات اقلیمی ایجاد کند. این اقدامات شامل ارائه معافیت های مالیاتی، یارانه ها و سایر مشوق ها برای مشاغلی است که در تلاش برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای خود هستند. افزون بر این ایران می‌تواند سیاست‌های تجاری حمایت کننده از اقدامات اقلیمی را اعمال کند. این اقدامات شامل اجتناب از موانع تجاری است که ورود کالاها و خدمات سازگار با آب‌وهوا را به کشور دشوار می کند.

مرکز پژوهش­های اتاق ایران با انتشار گزارش " اقتصاد آفریقا؛ وضعیت موجود و چشم انداز پیش رو" به بررسی برخی از شاخص‌های مهم در قاره آفریقا از جمله فقر و نابرابری، امنیت غذایی، تغییرات اقلیمی و همچنین استراتژی کلان 2063 و چشم‌انداز اقتصادی این قاره می­پردازد. همچنین نقش آفریقا در محاسبات ژئواکونومیک قدرت­ها یی نظیر اتحادیه اروپا، ایالات متحده، چین، روسیه، ژاپن، هند، ترکیه، امارات و عربستان سعودی به تفصیل مورد بررسی قرار می­گیرد. برخی از مهمترین نکات مطرح شده در این گزارش شامل موارد ذیل است.

رشد جمعیت در آفریقا بیش از دوبرابر میانگین جهانی است و جوان‌ترین قاره است. رشد جمعیت آفریقا باعث بزرگ شدن بازار مصرف قاره شده است. تا سال 2050، جمعیت آفریقا به 5.2 میلیارد نفر رشد خواهد کرد و تا سال 2060، طبقه متوسط آفریقا به 1.1 میلیارد نفر خواهد رسید. آفریقا، به‌جز آفریقای جنوبی و کشورهای شمال آفریقا، بیشتر شامل کشورهایی است که به عنوان توسعه‌نیافته شناخته می‌شوند. اقتصاد آفریقا عمدتاً بر کشاورزی تکیه دارد و استفاده از منابع طبیعی برای تولید صورت می‌گیرد. کشاورزی معیشتی در آفریقا همچنان بیش از ۶۰ درصد جمعیت را دربرمی­گیرد. آفریقا در کل تنها ۳ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی را تشکیل می‌دهد. با امکان توسعه، آفریقا می‌تواند یک منبع رشد اقتصادی برای جهان باشد، اما در غیر اینصورت، می‌تواند عوامل ناپایداری اقتصاد جهانی را تشدید کند. دستور کار 2063: »آفریقایی که ما می‌خواهیم"، یک برنامه جمعی برای مبارزه با فقر و توسعه منطقه‌ای در آفریقا است. هدف اصلی این دستور کار، تبدیل آفریقا به یک قدرت جهانی در آینده‌ای نزدیک است. در حال حاضر، آفریقا 17% از جمعیت جهان را شامل می‌شود، اما تنها 2.9% از تولید جهانی و 2.6% از تجارت جهانی را تشکیل می‌دهد. تجارت بین آفریقایی نیز در حال افزایش است. نهادهای اقتصادی مهم آفریقا شامل جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا (ECOWAS) و منطقه تجارت آزاد قاره آفریقا است. در سال 2023، منطقه شمال آفریقا و زیر صحرای آفریقا رشدی 3.2% خواهند داشت، اما برخی کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که اقتصادهای آفریقا در سال 2023 با دوران پرتلاطمی مواجه خواهند شد.

اتحادیه اروپا، ایالات متحده و چین در سال‌های اخیر تلاش‌های خود را برای ایجاد روابط اقتصادی، سیاسی و امنیتی در آفریقا افزایش داده‌اند و رقابت بین این سه قدرت بزرگ جهانی در سال­های آینده تشدید خواهد شد. نقش آفریقا در محاسبات ژئواکونومیک قدرت­ها را می­توان به صورت زیر خلاصه کرد:

• اتحادیه اروپا دارای موقعیت برتری در میان سرمایه‌گذاران بین‌المللی در آفریقا است و احتمالاً این موقعیت را حفظ خواهد کرد. تجارت اتحادیه اروپا با کشورهای شمال آفریقا به وسیله موافقت‌نامه‌های دوجانبه تجارت آزاد تنظیم شده است، که سبب افزایش صادرات اتحادیه اروپا به این کشورها شده است. همچنین، وجود موافقت‌نامه‌های دیگری نیز در شکل‌دهی به روابط تجاری اتحادیه اروپا و آفریقا نقش دارد. رهبران اتحادیه اروپا و اتحادیه آفریقا (AU) در ششمین اجلاس سران آفریقا و اروپا، در مورد اصول مشارکت جدید و چشم‌انداز مشترک برای سال 2030 به توافق رسیدند.
• ایالات متحده نیز استراتژی جدیدی برای توسعه روابط با آفریقا دارد و امیدوار است روابط خود را با این قاره تقویت کند.
• چین با رویکرد کمربند - جاده و سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه در آفریقا، نفوذ خود را در این قاره گسترش می‌دهد. چین بزرگترین طلبکار دوجانبه جهان است و بانک‌های صادرات و واردات چین در ارائه وام به آفریقا نقش مهمی داشته‌اند. چین در حال تغییر تمرکز از دولت‌ها به مؤسسات مالی آفریقایی است و با افزایش سرمایه‌گذاری مستقیم و تقویت واردات از آفریقا همکاری زنجیره تأمین را تقویت می‌کند. رابطه چین با آفریقا منافع سیاسی نیز دارد و باعث کاهش تعداد کشورهایی شده است که تایوان را به رسمیت می‌شناسند. چین تمرکز استراتژیک خود را بر کشورهای اطراف آفریقا قرار داده و پایگاه نظامی در جیبوتی تأسیس کرده است.
• روسیه نیز تلاش‌هایی برای افزایش نفوذ در آفریقا داشته است، اما موانعی مانند تحریم‌های بین‌المللی و جنگ در اوکراین ممکن است این تلاش‌ها را محدود کند.
• عربستان سعودی تحقق هابی لجستیک بین اروپا و آفریقا و رقابت با دیگر کشورها را در آفریقا دنبال می­کند.

  مرکز پژوهش ­های اتاق ایران تهیه و انتشار سلسله گزارش ­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش ­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در چهلمین گزارش از این سلسله گزارش­ ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده و آخرین روندها و پیش ­بینی ­های اقتصادی تهیه شده توسط بزرگ ­ترین نهادهای اقتصادی بین ­المللی، در قالب داده­ های تازه مورد واکاوی قرار گرفته ­اند.

در بخش تحولات جهان لایحه 370 میلیارد دلاری آمریکا برای مقابله با تغییرات اقلیمی مورد توجه قرار گرفته است. قانون کاهش تورم سنای ایالات متحده در آستانه تبدیل ‌شدن به مهم‌ترین قانون مقابله با تغییرات اقلیمی در تاریخ ایالات متحده است. هدف این لایحه، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای تا حدود 40 درصد تا سال 2030 و کاهش هزینه‌های انرژی برای شهروندان آمریکایی است. سایر تحولات این بخش را می توان از پیامدهای بحران اوکران دانست. سفیر چین در روسیه اخیراً از 200 میلیارد دلار تجارت چین و روسیه در سال 2022 سخن گفته است. او اعلام کرده است که باتوجه ‌به روند رشد روابط تجاری دو کشور، انتظار می‌رود درسال 2022، حجم تجارت به رکورد تاریخی 200 میلیارد دلار، افزایش یابد.

در تحولی دیگر دولت روسیه طرح توسعه جدیدی برای مسیر حمل‌ونقلی قطب شمال (NSR) را تصویب کرده است. تحریم‌های غرب علیه روسیه و اختلال گسترده در مسیرهای سنتی حمل‌ونقل و تجارت روسیه، این کشور را بیش‌ازپیش به‌سوی مسیر قطب شمال سوق داده است. این پروژه سه هدف کلیدی را دنبال می‌کند: تبدیل‌ شدن به مسیر کلیدی حمل‌ونقل انرژی در راستای صادرات هیدروکربن‌ها و سایر منابع طبیعی قطب شمال روسیه، توسعه زیرساخت‌های موردنیاز بنادر و "نقاط رشد اقتصادی" جدید منطقه قطب شمال روسیه و انتقال سالانه 80 میلیون تن کالا از این مسیر از سال 2024.

 در تحولات منطقه‌ای  امضای موافقت‌نامه تجارت ترجیحی میان ترکیه و پاکستان از جمله رویدادهای مهم منطقه است. بر مبنای گزارش‌های رسانه‌ای، در این توافق، ترکیه امتیازاتی را برای 261 کد تعرفه به پاکستان ارائه کرده است که شامل اقلام کلیدی موردعلاقه صادرکنندگان پاکستان در بخش کشاورزی و صنعتی است.  هدف‌گذاری ترکیه و روسیه برای توسعه همکاری اقتصادی و افزایش حجم تجارت دوجانبه به 100 میلیارد دلار نیز شایان توجه بیشتری است.  عربستان نیز در تحولات منطقه حضور پررنگی داشته است. کمک این کشور به اقتصاد بحران‌زده پاکستان، سرمایه‌گذاری‌های جدید عربستان در مصر و  تفاهم 12 میلیارد دلاری ازبکستان و عربستان از جمله اقدامات این کشور برای نقش آفرینی بیشتر در منطقه است.  اما خبر کمک کره شمالی به بازسازی صنایع سوریه با شگفتی همراه بود. با توجه به مشکلات کشور کره شمالی در توانمندی این کشور برای بازسازی صنایع سوریه تردیدهای جدی وجود دارد. البته این امکان وجود دارد که کره شمالی در تعامل با چین و برای کاهش ریسک شرکت‌های چینی در این روند نقش‌آفرینی نماید.

سوریه و عراق از تشکیل شورای تجاری مشترک خبر دادند. وزارت اقتصاد و تجارت خارجی سوریه اعلام کرد که هدف این شورا بهبود روابط بین دو کشور و بخش خصوصی آنها در زمینه های تجارت، سرمایه گذاری، صنعت، کشاورزی و گردشگری است.

 در بخش داده‌های تازه  رشد شتابان تجارت خارجی چین مورد بررسی قرار گرفته است. اجرایی‌شدن موافقت‌نامه جامع همکاری اقتصادی منطقه‌ای به‌عنوان مهم‌ترین موافقت‌نامه تجارت آزاد در جهان از ابتدای سال 2022 به‌عنوان یکی از دلایل کلیدی این رشد برشمرده شده است. توافقنامه جامع همکاری اقتصادی منطقه‌ای - بزرگ‌ترین قرارداد تجارت آزاد جهان - بین 10 کشور عضو آسه آن به‌ اضافه چین، ژاپن، کره جنوبی، استرالیا و نیوزلند - در اولین روز سال 2022 به اجرا درآمد و تأثیرات مهمی در توسعه تجارت خارجی چین داشته است.  کمک 4.5 میلیارد دلاری بانک جهانی به اوکراین  و سرمایه‌گذاری 500 میلیون دلاری شرکت کشتیرانی دانمارکی مرسک در کانال سوئز از دیگر خبرهای این حوزه است.

اثرات تغییر اقلیم و تغییرپذیری اقلیم علاوه بر تاثیر مستقیم بر عوامل طبیعی، به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم عوامل انسانی و اجتماعی را نیز تحت تاثیر خود قرار می‌دهد.، به‌طوری‌که در سال‌های اخیر تغییرات آب‌و‌هوایی و گرمایش جهانی، صدمات جبران‌ناپذیری را به برخی کشورها وارد کرده‌است. اگر تغییرات اقلیمی در مسیری که در حال حاضر پیش‌بینی می‌شود، باقی بماند و توافق پاریس و اهداف انتشار صفر خالص ۲۰۵۰ محقق نشوند، جهان تا اواسط قرن نزدیک به ۱۰ درصد از کل ارزش اقتصادی را از دست خواهد داد. درحالی‌که اگر جهان بتواند افزایش دما را مهار کند، اغلب بازارهای نوظهور بیشترین منفعت را می‌برند. از نظر قرار گرفتن در معرض خطرات شدید آب و هوایی ناشی از تغییرات اقلیم، آسیای جنوب شرقی و آمریکای لاتین به احتمال زیاد بیشتر مستعد شرایط خشک هستند. در عین حال، بسیاری از کشورهای شمال و شرق اروپا شاهد بارش‌های بیش از حد و حوادث ناشی از سیل هستند. با ترکیب این مشاهدات با تجزیه و تحلیل تأثیر بر تولید ناخالص داخلی، شاخص اقتصاد آب و هوا نشان می دهد که بسیاری از اقتصادهای پیشرفته در نیم‌کره شمالی هم کمترین آسیب‌پذیری را در برابر تأثیرات کلی تغییرات آب و هوایی دارند و هم کمتر در معرض خطرات مرتبط هستند و هم منابع بهتری برای مقابله دارند. علاوه بر ریسک‌های فیزیکی، تغییرات اقلیمی ریسک‌های انتقال را نیز به همراه دارد که می‌توانند به‌صورت تغییرات بزرگ در ارزش دارایی‌ها و هزینه‌های بالاتر کسب و کار با حرکت جهان به سمت اقتصاد کم کربن نشان داده شوند. در این رابطه، بخش‌های دولتی و خصوصی، از جمله شرکت‌های بیمه به‌عنوان تأمین‌کننده ظرفیت انتقال ریسک، دانش ریسک و سرمایه‌گذاری بلندمدت، می‌توانند حرکت به اقتصاد کم کربن را تسهیل کنند. به‌طور کلی نتایج نشان می‌دهد که با وجودی که افزایش دمای جهانی تا اواسط قرن بر تولید ناخالص داخلی در تمام مناطق تأثیر منفی خواهد گذاشت، دست‌یابی به هدف دمایی توافق پاریس مطلوب‌ترین نتیجه است.

در این مقاله با توجه به دو صنعت مواد شیمیایی و صنعت فرآوری مواد غذایی و آشامیدنی و ارتباط آن با محیط زیست در نظر گرفته شده است و داده‌های بیش از 1500 شرکت در مورد مصرف آب و انتشار کربن مرتبط با خرید برق آنها در سال 2019 تجزیه و تحلیل شده و سپس دو صنعت مورد بررسی قرار گرفته اند.
دو عامل در سطح تحلیل برای هر دو صنعت برجسته شد. اولین عامل، میزان کربن ناشی از برق خریداری شده از شبکه برق است. این به طور قابل توجهی در بین مناطق متفاوت است. عامل دوم میزان تنش آبی در مکان هایی است که یک کسب و کار در آن فعالیت می کند که از منطقه ای به منطقه دیگر نیز متفاوت است. برای شرکت‌های شیمیایی موجود در مجموعه داده‌ها، 40 درصد خرید انرژی در مناطقی با سطح تنش آبی متوسط رو به بالا یا بالاتر انجام می‌شود، در حالی که این میزان برای شرکت‌های فرآوری مواد غذایی و آشامیدنی 25 درصد است.
در این مقاله، نشان داده میشود که چگونه در نظر گرفتن این عوامل با هم می‌تواند به مدیران کمک کند تا در صورت امکان، مزایای مصرف بهینه منابع آب و کاهش انتشارکربن ناشی از تغییر به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر را به حداکثر برسانند.