خلاصه مدیریتی

فاوا گذشته از اثر چشمگیر بر اقتصاد ملی و بهبود بهره وری در سطح کلان، در کسب و کارها و بنگاه های اقتصادی نیز تغییرات ساختاری را به بار آورده است، این دگرگونی ها در سطح بسیاری از سازمان ها دیده می شود و چهره بسیاری از آنها را تغییر داده است، با این حال جای خالی یک الگو و ابزار مفهومی که بتواند تصویری کلی از اثر فاوا بر سازمان فراهم آورد احساس می شود.

در این پژوهش با بهره گیری از مفهوم "هزینه مبادله" و دیدگاه های الیور ویلیامسون به مفهوم سازی اثر فاوا بر سازمان پرداخته شد، تلاش شد تا با مروری بر این مفهوم و ابعاد آن راهی برای توضیح پیامدهای به کارگیری فاوا در بنگاه های اقتصادی یافته شود. سپس برخی چارچوب ها با هدف تصویر کردن سازمان به عنوان مجموعه ای از قراردادها و مبادله ها بررسی شد و در نهایت الگوی زنجیره ارزش که از چارچوب های رایج در تحلیل های سازمانی است مورد نظر قرار گرفت. سرانجام نیز چارچوبی کلی برای نشان دادن منطق عمل فاوا در سازمان ها و تغییرات ساختاری پیامد آن پیشنهاد می شود.

در این چارچوب پیامد های به کارگیری فاوا به دو سطح فنی و ساختاری تقسیم می گردند، در سطح فنی به مواردی همچون کاهش زمان انجام کارها، بهبود بهره وری و کاهش هزینه ها اشاره می شود که برداشت غالب از اثرگذاری فاوا در سازمان هاست، ولی در سطح ساختاری به جنبه های ناملموس تر پرداخته می شود، در این سطح با توجه به اینکه سازمان به صورت مجموعه ای از مبادله ها و قراردادهای (نوشته/نانوشته) تصویر می شود، اثر فاوا بر هزینه مبادله بررسی می شود. به کار گیری فاوا می تواند هزینه مبادله (هزینه های جستجو، مذاکره و اجرا) را تغییر دهد و این با توجه به ویژگی های مبادله مانند "تکرار"، "عدم قطعیت" و "خاص بودن دارایی" خواهد بود و پیامدهای ساختاری خواهد داشت. با استفاده از این نگرش می توان به خوبی پیدایش بسیارهای از ساختارهای سازمانی نوظهور در دوران جدید را توضیح داد.

از سیاستگذاری های کلان در حوزه فاوا که بگذریم، خلق ثروت در سطح بنگاه ها و کسب و کارها رخ می دهد؛ می توان گفت هدف از سیاست ها و بسترسازی ها چیزی جز فراهم کردن زمینه فعالیت کارآفرینان و نوآوران نیست تا بتوانند قابلیت های فاوا را در عمل محقق کنند. در این نوشته برای توصیف فرایند ایجاد ارزش اقتصادی (خلق ثروت) از فاوا مفهوم مدل کسب و کار به کار گرفته شده است. هدف این است که مروری بر رویکرد های کلی ارزش آفرینی اقتصادی مبتنی بر فاوا انجام گیرد.

بعد از معرفی اقتصاد اشتراکی که یکی از نمودهای اقتصادی جدی فاوا به شمار می آید، تلاش شده است با تکیه بر مفهوم مدل کسب و کار به برخی از الگوهای و چارچوب های رایج کسب درآمد و خلق ثروت از فاوا پرداخته شود. با صرفنظر از کاربردهای پیشرفته فاوا که پیامدهای آنها در آینده ظاهر خواهد شد، سیزده الگوی کلی ایجاد درآمد شناسایی شده اند.

این الگوها عبارتند از: "پلتفرم های چندسویه"، "فریمیوم"، "اعانه"، "هزینه اشتراک"، "محتوای رایگان و تبلیغات"، "دنباله دراز"، "طعمه-قلاب"، "حراج"، "بازاریابی همکارانه"، "تامین مالی جمعی"، "فروش مستقیم"، "پرداخت دلخواه"، "ترکیبی". بسیاری از کسب و کارهای موجود یک یا ترکیبی از این الگوهای ارزش آفرینی برای مشتریان به کار می گیرند.

فاوا یک فناوری تحول ساز در کسب و کار به شمار می آید و ماهیت بسیاری از صنایع اعم از خدماتی و تولید را دگرگون کرده است، در بسیاری از موارد این فناوری بر اساس منطقی عمل می کند که آن را  شومپیتر، اقتصاددان نامدار اتریشی، تخریب خلاق  (destructive construction)نامید، در این رهگذر بسیاری از شیوه های قدیمی تولید و ارائه خدمت از بین می روند و انواع جدیدتر جایگزین آن می شوند. گفتن از مزیت های فاوا تازگی ندارد، فاوا قابلیت ثبت، نگهداری، تحلیل و انتقال اطلاعات را ارتقا می بخشد و انعطاف پذیری و  به هنگام بودن (timeliness)  را افزایش می دهد و فاصله ها را از میان بر می دارد. با این حال، شاید بتوان ادعا کرد که ویژگی اساسی فاوا که تغییری بنیادین در کسب و کارها را رقم می زند اینست که در انجام فرایندهای کاری به شکل مستمر داده تولید می شود، تعداد منابع اطلاعات افزایش می یابد، ولی واسطه های انسانی (intermediate human) را کاهش می دهد.  فراهم آوردن امکان بازخورها و اصلاح های متعدد و ارزیابی برخط (on-line) عملکرد پیامدهای این ویژگی است. (Scott & Davis, 2015) در این بحث به ویژه باید نقش اینترنت و شاهراه اطلاعاتی جهانی را برجسته کرد، شبکه ای که زمانی برای کاربردهای نظامی طراحی شده بود، به تدریج به یکی از پیشران های اقتصاد جهانی بدل شده است.  گفتنی است برخی از انواع کسب و کارها که آنها را زیر نام اقتصاد اشتراکی (Shared economy) می شناسیم بدون فاوا بختی برای فراگیر شدن نمی یافتند، در این نوع اقتصاد نوظهور در واقع طرف عرضه و تقاضا با بهره گیری از زیرساخت فاوا به هم پیوند می خورند و از ظرفیت های مازاد  منابع استفاده می شوند و کارایی افزایش می یابد؛ به زبانی دیگر، هزینه مبادله (transaction cost) در اقتصاد بسیار کاهش می یابد و منابع در دسترس بهتر به کار گرفته می شوند. چنین کسب و کارهایی را همتا به همتا (peer-to-peer) هم نامیده اند که در آن خریدار و فروشنده بدون واسطه با هم ارتباط پیدا می کنند و مبادله صورت می گیرد. بسیاری از نمونه های موفق کسب و کارهای مبتنی بر فاوا را باید در سیاق چنین اقتصادی فهمید و البته سهم آن در ایجاد ارزش اقتصادی کم و بیش در سراسر جهان در حال افزایش است.  هرچند نوآوری ها در فناوری برتر (High Tech) و حوزه هایی مانند هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) و واقعیت مجازی (Virtual reality) و کلان داده (Big Data) را هم باید مورد توجه قرار داد؛ در این پژوهش بر کاربردهای رایج تر فناوری در کسب و کارها تاکید می شود.