گزارش «مدل توسعه بازار فناوری ایران در ازبکستان»، تحلیل استراتژیک عمیقی از فرصت‌های بی‌نظیر و همچنین چالش‌های پیش‌روی کسب‌وکارهای ایرانی در یکی از پویاترین بازارهای منطقه ارائه می‌دهد. این سند با استناد به داده‌های اقتصادی و میدانی، تأکید می‌کند که ازبکستان تحت رهبری شوکت میرضیایف، با اجرای بسته‌های جامع اصلاحات اقتصادی و سیاسی، گذاری سریع از یک اقتصاد مبتنی بر کشاورزی و مواد خام به سمت اقتصاد صنعتی و دانش‌بنیان را آغاز کرده است. قلب این تحول، «استراتژی توسعه ۲۰۳۰» و برنامه «ازبکستان دیجیتال ۲۰۳۰» است که اهدافی جاه‌طلبانه مانند تربیت یک میلیون برنامه‌نویس، افزایش سهم فناوری اطلاعات در تولید ناخالص ملی به ۲.۲ درصد، و تحول کامل در حوزه‌هایی مانند سلامت دیجیتال، شهر هوشمند و کشاورزی مدرن را دنبال می‌کند.

با وجود این اهداف بلندپروازانه، گزارش به وضوح نشان می‌دهد که ازبکستان با شکاف‌های عظیمی در حوزه نیروی انسانی متخصص، دانش فنی و زیرساخت‌های نرم‌افزاری مواجه است. آمارهای رسمی این کشور حاکی از کاهش تعداد متخصصان پژوهشی و سهم ناچیز هزینه‌های علم و فناوری در تولید ناخالص ملی است. این ضعف‌های ساختاری، نیاز مبرم و فوری این کشور به واردات، انتقال و بومی‌سازی فناوری‌های پیشرفته را ایجاد کرده و آن را به بازاری طلایی برای صادرکنندگان خدمات فنی و مهندسی و محصولات دانش‌بنیان تبدیل کرده است.

حوزه‌های کلیدی که ازبکستان برای توسعه آن‌ها اولویت قائل شده و ایران دارای مزیت نسبی است، به طور مفصل در گزارش برشمرده شده‌اند. این فهرست شامل زیرساخت‌های دیجیتال و پلتفرم‌های آنلاین، فناوری اطلاعات و ارتباطات، فین‌تک و سیستم‌های پرداخت، بهداشت و درمان (تجهیزات پزشکی، دارو و مکمل‌های غذایی)، شهر هوشمند و حمل‌ونقل هوشمند، ماشین‌آلات و فناوری‌های نوین کشاورزی، فناوری‌های اکتشاف و فرآوری معدنی، فناوری‌های زیست‌محیطی برای مقابله با آلودگی‌های صنعتی، سیستم‌های اتوماسیون و بهینه‌سازی خطوط تولید، و فناوری‌های آموزشی از راه دور است.

در عرصه رقابت، گزارش به تحلیل موشکافانه عملکرد قدرت‌های فناوری حاضر در ازبکستان می‌پردازد. روسیه با تمرکز بر مگاپروژه‌های امنیتی و زیرساختی مانند نیروگاه هسته‌ای و همکاری‌های سایبری، چین با تسلط بر پروژه‌های زیرساخت ارتباطی و معدنی از طریق شرکت‌هایی مانند هوآوی، و آمریکا با الگوسازی توسعه استارتاپی و حضور در حوزه‌های های‌تک مانند هوش مصنوعی و فضا، هر یک سهم خود را از این بازار تعریف کرده‌اند. کره جنوبی با مدل توسعه مبتنی بر آموزش و انتقال تجربه صنعتی، ترکیه با بهره‌گیری از اشتراکات فرهنگی و تمرکز بر کشاورزی و ساخت‌وساز، و حتی رژیم صهیونیستی با تخصص در فناوری‌های آب و کشاورزی، موقعیت خود را تثبیت کرده‌اند.

در مقابل این رقبای قدرتمند، حضور ایران در بازار فناوری ازبکستان اگرچه امیدوارکننده است، اما هنوز در مرحله ابتدایی قرار دارد. حجم مبادلات تجاری دو کشور عمدتاً بر مواد خام و محصولات با فرآوری اندک متمرکز است و سهم ایران از واردات عظیم فناوری ازبکستان ناچیز است. گزارش با انجام مصاحبه‌های میدانی با فعالان این عرصه، به یک آسیب‌شناسی دقیق دست یافته و موانع را در چهار سطح دسته‌بندی کرده است: در سطح کلان، تحریم‌ها، نوسانات شدید نرخ ارز، هزینه‌های بالای نقل و انتقال پول و ضعف مفرط برندینگ «فناوری ایرانی» اصلی‌ترین چالش‌ها هستند. در سطح عملکرد شرکت‌های ایرانی، ضعف در شناخت بازار، قیمت‌گذاری غیررقابتی، کم‌توجهی به بومی‌سازی، نداشتن استانداردهای بین‌المللی و ناتوانی در ارائه تضامین بانکی و خدمات پس از فروش به عنوان موانع اصلی شناسایی شده‌اند. همچنین، قوانین محلی ازبکستان در زمینه ذخیره داده و حمایت از تولید داخلی، و در نهایت، عملکرد تهاجمی رقبا با استفاده از مزیت‌های مالی و سیاسی، فضای رقابت را برای شرکت‌های ایرانی دشوار کرده است.

پاسخ گزارش به این چالش‌ها، ارائه یک «مدل مفهومی توسعه بازار فناوری ایران در ازبکستان» است. این مدل چهار مرحله‌ای بر اساس تلفیق مدل‌های موفق جهانی طراحی شده است. مرحله اول، «ادراک و شناخت»، بر لزوم درک متقابل و عمیق از نیازهای بازار ازبکستان و همچنین توانمندی‌های ایران تأکید دارد. مرحله دوم، «طراحی و گزینش»، بر انتخاب هوشمندانه فناوری‌های ایرانی متناسب با اولویت‌های ازبکستان و حوزه‌های دارای بیشترین مکمل‌پذیری متمرکز است. مرحله سوم، «عملیات و عرضه به بازار»، بر تقویت ظرفیت سازمانی شرکت‌ها برای همکاری بین‌المللی و توسعه زیرساخت‌های نرم و سخت برای حضور مؤثر تأکید می‌کند. و در نهایت، مرحله چهارم، «تسهیل‌گری»، نقش کلیدی دولت و بخش خصوصی را در ارائه خدمات پشتیبانی، کاهش ریسک و تضمین پایداری حضور شرکت‌های ایرانی برجسته می‌سازد.

در بخش پایانی، گزارش با تفکیک نقش‌ها، مجموعه‌ای از بایسته‌های عملیاتی و راهبردی را پیشنهاد می‌دهد. برای دولت، پیشنهادات کلیدی شامل توسعه مذاکرات برای خنثی‌سازی اثرات تحریم، تدوین آیین‌نامه‌های معافیت از تعهد ارزی برای صادرات فناوری، ترغیب غول‌های صنعتی دولتی برای حضور نمادین در مگاپروژه‌ها، ایجاد صندوق‌های مشترک سرمایه‌گذاری، فعال‌سازی صندوق‌های ضمانت صادرات، توسعه پیمان‌های پولی و بانکی، اجرای یک دیپلماسی اقتصادی هدفمند برای اصلاح برند ایران، و تسریع در راه‌اندازی و توسعه پارک‌های علم و فناوری مشترک است.

برای بخش خصوصی و اتاق بازرگانی نیز راهکارهای کاربردی مانند سرمایه‌گذاری در مطالعات بازار تخصصی، توسعه حضور شرکت‌های بیمه ای برای پوشش ریسک، توسعه شعبات کسب‌وکارهای دیجیتال ایرانی در ازبکستان، گسترش خانه‌های فناوری در شهرهای مختلف، هدایت صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر به این بازار، تشکیل کنسرسیوم‌های فناورانه برای حضور قدرتمندتر، تمرکز بر توسعه خدمات پس از فروش و پشتیبانی، و تهیه و انتشار ادبیات مربوط به مدل‌های کسب‌وکار بومی در ازبکستان پیشنهاد شده است.

در جمع‌بندی نهایی، این گزارش بر این نکته تأکید می‌ورزد که پنجره فرصت حاضر در ازبکستان به دلیل جهت‌گیری قاطع این کشور به سمت مدرنیزاسیون و فناوری، برای ایران کاملاً استثنایی است. با این حال، تبدیل این فرصت به دستاوردی ملموس، مستلزم خروج از حالت انفعال، تدوین یک نقشه راه ملی، هماهنگی و هم‌افزایی کامل بین تمامی نهادهای دولتی و بخش خصوصی، و عزمی راسخ برای عبور از چالش‌های داخلی و خارجی است. موفقیت در این عرصه نه تنها منافع اقتصادی قابل توجهی به همراه خواهد داشت، بلکه موقعیت ایران را به عنوان یک قطب فناوری در منطقه آسیای مرکزی تثبیت خواهد کرد.

در باب اهمیت شرکت‌های کوچک و متوسط باید گفت عموما مشاهده شده است که نوآوری و کارآفرینی با شرکت های کوچک آغاز می شود. با جایگذاری صنایع بزرگ به جای صنایع کوچک و متوسط، تمرکز اقتصادی اثرات منفی بر ارزش‌های کارآفرینی، نوآوری و تغییرات فناوری می‌گذارد و پیشرفت فناوری (که به واسطه آن بازارهای جدید ایجاد می شود) و در واقع طوفان مداوم خلاقیت تخریبی از حرکت باز می‌ایستد؛ بنگاه‌های کوچک و متوسط با توجه به هزینه‌های ثابت و متغیر پایین خود به راحتی می‌توانند از عهده ایفای نقش کارآفرینی بر‌آیند.

 خلاصه مدیریتی

سند چشم انداز 1404 ، سیاستهاي کلان و برنامه های توسعه ای کشور همگي بيانگر توسعه همه‏جانبه كشور خصوصا توسعه بخش فناوري اطلاعات و ارتباطات(فاواي) كشور در سال‏هاي آينده هستند. توسعه فاوا نيازمند تامين محصولات و تجهيزات مرتبط با فاوا در كشور است. شرايط فعلي كشور بسيار مناسب براي سرمايه‏گذاري و توليد محصولات و تجهيزات فاوا است. ضمن آنكه فرصت صادرات تجهيزات فاوا به كشورهاي منطقه و همسايه نيز فراهم مي‏شود. صنعت تجهیزات فناوری اطلاعات و ارتباطات يك بخش فناوري محور به شمار مي رود، رقابت پذيري بالا، ارتقاء مداوم سطح فناوري، رشد پر شتاب ابتکارات و سرعت در استفاده از تجهيزات مخابراتي جديد از ديگر ويژگي‏هاي اين صنعت است.

با این حال در نگاه بسیاری از سرمایه‌گذاران بین‌المللی، جامعه‌ی ایران هنوز به رشد ِ کافی برای حضور در بخش‌های با فناوری بالا و به روز مانند فناوری اطلاعات و ارتباطات نرسیده‌است. مطالعات کمیسیون فناوری اطلاعات، ارتباطات و اقتصاد رسانه‌ی اتاق ایران نشان داد که مرجعی برای ارائه‌ی آمار ِ به‌روز، تجمیعی و خلاصه برای ایجاد ِ چشم‌اندازی کلی در ذهن ِ سرمایه‌گذار ِ خارجی در ایران وجود ندارد. با توجه به این که اولین گام در جذب ِ سرمایه‌گذار، ترغیب ِ وی به پتانسیل‌های داخلیست، گزارش‌های شش گانه ای در کمیسیون برای بررسی وضعیت فعلی و میزان توانایی و حجم ِ فعالیت ِ بخش‌های مختلف صنعت فاوای ایران تهیه شد. گزارش حاضر وضعیت کشور در بخش فناوري اطلاعات و ارتباطات كشور از منظر زمينه‏هاي  سرمایه‌گذاری در بخش نرم‌افزار را به خواننده نشان می‌دهد. بر این اساس این گزارش‌ها نه تنها نشان‌دهنده‌ی راه‌حل برای جذب سرمایه گذار خارجی است، بلکه خود بخشی از راه حل به حساب می آید. در تدوین این گزارش‌ها سعی شده روندی در نظر گرفته شود که خواننده با استفاده‌ی مستقل از هر کدام از آنها به حداقل اطلاعات ِ لازم برای شناخت فضای فاوای ایران دست یابد. خلاءِ موجود در ارائه‌ی اطلاعات مختصر ولی معتبر با انتشار چندزبانه‌ی سری گزارش‌های نام‌برده مرتفع خواهد شد.

 در گذشته تمايل بخش خصوصي به توليد تجهيزات مورد نياز اين حوزه زياد بوده اما در سال‌های اخیر به علت عدم به‌روزرسانی محصولات شرکت‌های مذکور با نیاز کشور و عدم همکاری آنها با شرکت‌های معتبر خارجی، اکثر این شرکت‌ها نیمه تعطیل هستند. سرمایه‌گذاری مجدد در صنعت تجهیزات فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران و همکاری با شرکت‌های معتبر خارجی این حوزه، برای تولید تجهیزات مورد نیاز کشورمان و کشورهای همسایه می‌تواند به شکوفایی این صنعت مهم منجر شود.

مهمترین فرصت‌های سرمایه گذاری در صنعت تجهیزات فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران عبارتند از: 1. راه‌اندازی و تقویت بخش‌های تحقیق و توسعه(R&D) 2. ارتقای ظرفیت شركت‏هاي توليد كننده تجهیزات فناوری اطلاعات و ارتباطات 3. توجه به پتانسيل‌هاي بالاي صادراتي 4. حرکت به سمت بازارهای جدید  5. حرکت به سمت هم افزایی در شركت‏هاي توليد كننده تجهیزات فاوا 6. کمک به توسعه کسب و کارها 7. روزآمدی و نوسازی صنعت فاوا و استفاده از فناوری های نو 8. سرمایه گذاری در بخش های جدید صنعت فاوا .