کسب و کارهای اینترنتی پس از اعمال سیاست فیلترینگ اینترنت بر شبکه های اجتماعی پر مخاطب در کشور از نظر فروش در بازار داخلی و بعضاً خارجی دچار مشکلات و افت شدیدی شدند. بسیاری از این کسب و کارها در طی سالها فعالیت شبکه های اجتماعی، بازار خود را تنظیم کرده بودند. اعمال این سیاست بدلیل عدم زیرساخت اجتماعی مناسب و مورد اعتماد مرد از یکسو و عدم دسترسی به فیلترشکن های پایدار و مطمئن از سوی دیگر، موجب کاهش درآمد آنها شده است. بخش نخست این گزارش به معرفی ابعاد تحقیق شامل معرفی اینترنت و شبکه های اجتماعی در ایران، سیاستهای فیلترینگ و سانسور اینترنت در جهان و ایران، و معرفی و طبقه بندی کسب و کارهای اینترنتی در ایران  می پردازد. در بخش دوم گزارش ضمن استخراج داده های پرسشنامه ای و تحلیل آنها، اثر سیاست سانسور و فیلترینگ اینترنت بر درآمد کسب  کارهای اینترنتی در سال 1401 بر اساس سه روش آماری پرکاربرد در این زمینه می پردازد. مهمترین نکات و یافته های تحقیق به شرح زیر است:

در ادبیات «ارزیابی اثرمداخله» روشهای آماری و اقتصادسنجی مختلفی برای اندازه گیری اثر یک سیاست مداخله جویانه بر متغیرهای هدف معرفی شده اند. روش های عمده در این بین عبارتند از: روش تفاضل در تفاضل، روش کنترل مصنوعی و روش سری زمانی منقطع. در روش تفاضل در تفاضل، مشاهدات را به دو گروه «کنترل» و «درمان» تقسیم می کنند و سپس با مقایسه تفاوت های پیش و پس از سیاست مداخله بر روی متغیر هدف در دو گروه، به ارزیابی اثر سیاست مداخله می پردازند. در روش کنترل مصنوعی، ابتدا یک مدل با بیشترین مشابهت رفتاری بین گروه کنترل و واحد درمان بر اساس داده های آنها پیش از اعمال سیاست ایجاد شده و سپس برای دوره بعد از سیاست، تفاوت مقدار شبیه سازی شده با مقدار واقعی واحد درمان مقایسه می شود. در روش سری زمانی منقطع، داده های مربوط به متغیر هدف، به صورت پانل و در دو مقطع زمانی قبل و بعد از مداخله جمع آوری و در قالب یک مدل رگرسیون خطی، اندازه تغییر در ضریب یا عرض از مبداء خط رگرسیونی در دو مقطع زمانی، به عنوان اندازه اثر سیاست مداخله ، با یک روش آماری مناسب تخمین زده می شود.

شبکه اینترنت به عنوان بزرگترین شبکه ی ارتباطی روی زمین، از یک توپولوژی ترکیبی تشکیل شده و می تواند تمام شبکه های محلی و گسترده و شبکه های خانگی را در بر بگیرد. این شبکه با استفاده از پروتکل های مشخص امکان ارتباطات سریع بین دستگاههای متصل به خود را فراهم می کند. این شبکه به صورت غیرمتمرکز اداره می شود و در کنار مزایای بیشمار، می تواند زمینه ساز چالش ها و مسائل امنیتی و اختلال در سطح جامعه شود.

مهمترین شبکه های اجتماعی در ایران، به دلیل سابقه تاریخی و عمومیت در بین مردم، عمدتاً شبکه هایی با سرورهایی در خارج از کشور هستند. گزارش سال 1401 دیتاک نشان می دهد که از نظر «تعداد کاربر فعال» سه شبکه اجتماعی غیربومی تلگرام، اینستاگرام و ایکس (توئیتر سابق) به ترتیب با 61 میلیون، 46 میلیون و 4 میلیون کاربر فعال، در صدر قرار دارند. در بین شبکه های اجتماعی بومی نیز شبکه های روبیکا با 39 میلیون کاربر در جایگاه نخست قرار دارد و پس از آن شبکه های ایتا با 21.6 میلیون، بله با 15.4 میلیون و سروش پلاس با 10.4 میلیون کاربر قرار دارند.

سانسور اینترنت به معنی جلوگیری از دسترسی به برخی سایتها یا برخی محتواهای سایت های اینترنتی، به سه شیوه کلی «مسدود سازی»، « فیلترینگ» یا« قطع اینترنت» انجام می شود. فیلترینگ اینترنت، خود به شیوه های مختلف انجام می شود از جمله: فیلترینگ سربرگ یا محتوای TCP/IP ، فیلترینگ DNS، فیلترینگ کلمات کلیدی، فیلترینگ پورت، فیلترینگ پروتکل، فیلترینگ برنامه، و محدودکردن پهنای باند مشترکان. گزارش 2023 ماستر و گارمن نشان می دهد که چین و ایران با بالاترین سطح سانسور و فیلترینگ اینترنت، از تمام این روشها، و همچنین در مواردی «قطع اینترنت» استفاده می کنند.

تقریباً در تمام کشورهای جهان بدلایلی مانند «حفظ امنیت ملی، حفظ ثبات سیاسی، حفظ ارزش‌های اجتماعی ، جلوگیری از دسترسی عمومی به محتواهای نامناسب، برگزاری کنکور یا آزمون مدارس، جلوگیری از نفوذ و دزدی اطلاعات، و جلوگیری از خرابکاری» سانسور و فیلترینگ اینترنت رخ می دهد. گزارش جهانی سانسور اینترنت در 2023 نشان می دهد که گروه کشورهای کره شمالی، چین و ایران بالاترین سطح سانسور و فیلترینگ اینترنت را اعمال می کنند. پس از آن گروه کشورهای عراق، میانمار، پاکستان و ترکمنستان در رده دوم ، و گروه کشورهای روسیه، عربستان سعودی، و امارات متحده عربی در رده سوم قرار دارند.

بر اساس گزارش آزمایشگاه داده و حکمرانی، دست‌کم ۳۰ درصد از کاربران اینترنت در کشور ماهانه تا ۱۵۰ هزار تومان برای خرید/تمدید اشتراک VPN متقبل هزینه می‌شوند. با در نظر گرفتن تعداد کاربرهای اینترنت کشور، گردش مالی بازار خرید و فروش ابزارهای فیلترشکن سالانه بالغ بر ۵ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود. بر اساس آمار ذکر شده در گزارش یکتانت، میزان استفاده از VPN در بین کاربران 15 تا 17 سال، 97 درصد است. همچنین میزان استفاده کاربران با تحصیلات ابتدایی از فیلترشکن 63 درصد است؛ یعنی از هر سه کاربر ایرانی با تحصیلات ابتدایی، 2 نفر از VPN استفاده می کنند. بعبارت دیگر، استفاده از فیلترشکن و ابزار دور زدن فیلترینگ اینترنت کشور، مختص افراد تحصیلکرده نیست. با توجه به پیامدهای دسترسی کودکان و نوجوانان به محتواهای غیراخلاقی، مستهجن و نامناسب برای آنها از طریق فیلترشکن، می توان آسیب های اجتماعی زیادی از فیلترینگ نامناسب در کشور انتظار داشت.

« طرح نظام و تنظیم مقررات فضای مجازی» که به طرح صیانت معروف است، از سوی کمیسیون مشترک مجلس شورای اسلامی در بهمن 1400 تصویب شده و به صورت محدود در حال اجرا شدن است. مخالفان این طرح، نگران هستند که با ابلاغ این طرح، دسترسی شان به اینترنت جهانی به طور کامل قطع شود و آسیب های زیادی به کسب و کارها برسد. موافقان اما مدعی هستند که این طرح بدنبال محدود سازی اینترنت نیست و برای حفاظت از اطلاعات خود کاربران است. همچنین اجرای طرح اینترنت طبقاتی، بعنوان نسخه عملیاتی طرح صیانت، در مرحله عملیاتی قرار دارد و به برخی از طبقات و گروه ها از جمله گردشگران خارجی، اساتید دانشگاه و مدیران و مقامات ارشد کشور اینترنت باز یا اینترنت بدون محدودیت داده می شود.

کسب و کار اینترنتی یعنی مجموعه فعالیتهایی که بربستر اینترنت و با هدف درآمد زایی انجام می شود و به سه دسته کلی تقسیم می شود: «کسب و کارهای خرد فاقد اینماد»، «کسب و کارهای خرد دارای اینمادفاقد ستاره» و «کسب و کارهای دارای اینماد». برآورد شده که تا پایان سال 1401 حدوداً 470 هزار کسب و کار اینترنتی در ایران فعال بوده که از این تعداد 140990 کسب و کار اینترنتی دارای اینماد ستاره دار هستند، و 16457 واحد کسب و کار خرد نیز دارای اینماد بدون ستاره هستند. حدود 65 درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی دارای اینماد تا پایان سال 1401 صرفاً در حوزه فروش کالا ، حدود 33 درصد صرفاً در حوزه ارائه خدمات و 2 درصد از آنها در هر دو حوزه فروش کالا و ارائه خدمات فعالیت می کنند.

حدود 20 درصد کسب و کارهای اینترنتی دارای اینماد در زمینه فروشگاههای تخصصی پوشاک و لوازم منزل فعالیت می کنند. پس از آن فروشگاههای تخصصی تجهیزات و ماشین آلات با 13 درصد، خدمات فناوری اطلاعات با 8 درصد، فروشگاههای تخصصی محصولات شیمیایی، دارویی، آرایشی و بهداشتی با 7 درصد و فروشگاهای تخصصی کالاهای فرهنگی، هنری، ورزشی و تفریحی با6 درصد در رده های بعدی فعالیت قرار دارند.

قریب به 40 درصد از کل کسب و کارهایی اینترنتی در کنار وبسایت خود، از یکی از شبکه های اجتماعی برای فروش محصولات و خدمات خود استفاده می کنند. مهمترین شبکه های اجتماعی مورد استفاده کسب و کارهای اینترنتی به ترتیب اینستاگرام با 55 درصد، تلگرام با 41 درصد، واتساپ با 37 درصد، ایتا با 21 درصد، روبیکا با 14 درصد، بله با 11 درصد و سروش پلاس با 5 درصد می باشند.

در جهان امروز که کسب و کارها در شبکه‌ ای بهم پیوسته از فناوری و زیرساخت‌ های ارتباطی در حال فعالیت هستند، اهمیت دسترسی مناسب به اینترنت و زیرساخت از منظر توسعه اقتصادی بر کسی پوشیده نیست. در این گزارش ضمن بررسی جایگاه ایران در برخی شاخص‌ های کلیدی در خصوص وضعیت فناوری نسبت به سایر کشورها از جمله میزان دسترسی به اینترنت، میزان توسعه فناوری، سطح زندگی دیجیتال و .... به مهمترین چالش‌ ها و آسیب‌ های قطعی و اختلال در اینترنت بر کسب و کارها پرداخته شده است.