کوبا، بزرگ‌ترین جزیره کارائیب، در ۱۵۰ کیلومتری جنوب ایالت فلوریدا و در ورودی خلیج مکزیک قرار دارد و از موقعیت ژئوپلیتیکی ویژه‌ای برخوردار است که آن را در مرکز رقابت‌های منطقه‌ای و جهانی قرار داده است. این کشور با تسلط بر مسیرهای مهم دریایی کارائیب و برخورداری از منابع طبیعی مانند نیکل، شکر، تنباکو و زمین‌های کشاورزی حاصلخیز، همواره اهمیت استراتژیک برای قدرت‌های خارجی داشته است.

انقلاب ۱۹۵۹ به رهبری فیدل کاسترو نظام تک‌حزبی و کمونیستی کوبا را تثبیت کرد و این کشور را در جبهه مقابل ایالات متحده قرار داد. تحریم‌های ایالات متحده که از سال ۱۹۶۲ آغاز شد، همچنان اصلی‌ترین مانع رشد اقتصادی کوباست و خساراتی سنگین به این کشور وارد کرده است. در واکنش به بحران‌ها، دولت کوبا به تدریج اصلاحاتی محدود مانند اجازه فعالیت بخش خصوصی در مقیاس کوچک از سال ۲۰۰۹ اجرا کرده است، اما کنترل حزب کمونیست بر اقتصاد همچنان گسترده باقی مانده است.

منابع درآمدی کوبا متنوع اما محدودند؛ صادرات خدمات پزشکی به بیش از ۹۰ کشور جهان، صادرات نیکل، تنباکو، شکر و محصولات دارویی نقش محوری دارند. گردشگری نیز تا پیش از همه‌گیری کرونا و تشدید تحریم‌ها سهم بزرگی در اقتصاد ایفا می‌کرد. چین، ونزوئلا، روسیه، اسپانیا و کانادا شرکای اصلی تجاری کوبا هستند. چین با سرمایه‌گذاری در پروژه‌های انرژی و زیرساخت، روسیه با ارائه وام‌ها و ونزوئلا با تأمین نفت، هرکدام نقش مهمی در اقتصاد کوبا دارند. دیپلماسی پزشکی نیز از مهم‌ترین ابزارهای سیاست خارجی کوباست که نه‌تنها حسن نیت و وجهه جهانی کوبا را تقویت کرده بلکه منبعی برای کسب درآمد و ایجاد پیوندهای اقتصادی نیز بوده است.

روابط ایران و کوبا نمونه‌ای از همکاری میان کشورهایی است که با تحریم‌های ایالات متحده مواجه‌اند. این روابط در حوزه‌های پزشکی و بیوتکنولوژی برجسته است و در حوزه‌هایی مانند خودروسازی، منسوجات، آلومینیوم، نیکل، محصولات کشاورزی و شیلات نیز ظرفیت همکاری وجود دارد. فاصله جغرافیایی، تحریم‌های آمریکا، مشکلات لجستیکی و محدودیت‌های اقتصادی داخلی کوبا چالش‌های اصلی در مسیر گسترش روابط هستند. با توجه به برنامه‌های ایران برای تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی و اهمیت راهبردی آمریکای لاتین، کوبا می‌تواند مقصدی ارزشمند باشد. تجربه چین، روسیه و حتی کشورهای منطقه‌ای مانند برزیل نشان می‌دهد کوبا ظرفیت پذیرش بازیگران تازه‌ای مانند ایران را دارد، به شرطی که راهبردی هدفمند طراحی و پیگیری شود.

این گزارش با هدف تقویت تعاملات تجاری جمهوری اسلامی ایران با کشور ساحل عاج و شناسایی مسیرهای جدید برای افزایش صادرات و سرمایه‌گذاری تهیه شده است. ساحل عاج به‌عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد در اتحادیه اقتصادی و پولی غرب آفریقا (WAEMU) و سومین اقتصاد بزرگ در جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا (ECOWAS)، یک قطب اقتصادی مهم در منطقه محسوب می‌شود که با رشد اقتصادی پایدار و سیاست‌های دولتی حامی کسب‌وکار، به بازاری جذاب برای توسعه صادرات غیرنفتی تبدیل شده است. موقعیت ژئوپلیتیکی این کشور در کنار اقیانوس اطلس، ساحل عاج را به دروازه‌ای مهم برای دسترسی به بازارهای کشورهای محصور در خشکی مانند مالی و بورکینافاسو تبدیل کرده است.

اقتصاد ساحل عاج طی یک دهه گذشته انعطاف‌پذیری بالایی در برابر اختلالات جهانی نشان داده و با میانگین رشد سالانه بیش از ۶.۵ درصد بین سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳، در زمره سریع‌ترین اقتصادهای در حال رشد آفریقا قرار گرفته است. دولت ساحل عاج با اجرای سیاست‌های اصلاحی در حوزه‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی، به‌دنبال جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تنوع بخشیدن به منابع درآمدی خود است. این کشور با جمعیتی حدود ۳۲ میلیون نفر در سال ۲۰۲۳ که بیش از ۶۰ درصد آن زیر ۲۵ سال هستند، یک بازار مصرفی رو به رشد و پویا را شکل داده است. بخش‌های اصلی اقتصاد ساحل عاج شامل خدمات ۵۵.۱ درصد، صنعت ۲۴.۳ درصد و کشاورزی با ۲۰.۶ درصد هستند. با وجود سهم کمتر بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی، این بخش منبع اصلی اشتغال بوده و بیش از ۵۰ درصد جمعیت در آن مشغول به کار هستند. ساحل عاج بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده کاکائو و بادام هندی خام در جهان است که فرصت‌های زیادی برای سرمایه‌گذاری در صنایع تبدیلی ایجاد می‌کند.

فرصت‌های صادراتی ایران به ساحل عاج به شرح زیر است:

1. کشاورزی و صنایع غذایی: با توجه به موقعیت جغرافیایی ساحل عاج در غرب آفریقا و شرایط اقلیمی مناسب، این کشور پنجمین واردکننده بزرگ برنج در جهان است و با وجود ظرفیت بالا در تولید محصولات کشاورزی، در صنایع تبدیلی و فرآوری دچار ضعف است. این وضعیت فرصت‌های مناسبی برای سرمایه‌گذاری در کشت فراسرزمینی و صادرات محصولات غذایی و کشاورزی مانند برنج، ذرت و سویا و همچنین صادرات ماشین‌آلات کشاورزی و کود شیمیایی فراهم می‌کند.
2. دارو و تجهیزات پزشکی: وابستگی شدید ساحل عاج به واردات محصولات دارویی و تجهیزات پزشکی از اروپا و آسیا، فرصت بزرگی برای ایران در حوزه داروسازی و تجهیزات بیمارستانی ایجاد می‌کند. افزایش جمعیت و تقاضای رو به رشد برای خدمات بهداشتی و درمانی، نیاز به داروهای باکیفیت و مقرون‌به‌صرفه را افزایش داده است.
3. خدمات فنی و مهندسی و مصالح ساختمانی: با توجه به پروژه‌های بزرگ زیرساختی و توسعه شهری، تقاضای بالایی برای مصالح ساختمانی مانند سیمان، فولاد، کاشی و همچنین ماشین‌آلات صنعتی، تجهیزات نیروگاهی و خدمات مهندسی ایجاد شده است. شرکت‌های ایرانی می‌توانند با بهره‌گیری از تجربه و دانش فنی خود در این حوزه‌ها، سهمی از بازار را به دست آورند.
4. کالاهای مصرفی و محصولات پتروشیمی: ایران با ظرفیت تولید مازاد در حوزه‌هایی مانند فولاد، سیمان، محصولات پتروشیمی و کالاهای مصرفی، می‌تواند نیازهای بازار ساحل عاج را تأمین کند و با استفاده از مزیت‌های رقابتی خود، از طریق تهاتر یا تجارت با ارزهای محلی به بازار این کشور وارد شود.

تجارت با ساحل عاج با چالش‌هایی همچون موانع تعرفه‌ای و غیرتعرفه‌ای، مشکلات لجستیکی، و رقابت شدید با کشورهای دیگر روبرو است. واردات از کشورهای غیرعضو اتحادیه اقتصادی و پولی غرب آفریقا مشمول مالیات اضافی ۲.۵ درصدی می‌شود و فرآیندهای گمرکی و زیرساخت‌های بندری نیز با چالش‌هایی مانند تأخیر و بوروکراسی مواجه هستند. با این حال، استفاده از ظرفیت تهاتر کالا یا تجارت با ارزهای محلی می‌تواند موانع را کاهش دهد و به دور زدن مشکلات بانکی کمک کند.

پیشنهادهای اجرایی برای اتاق بازرگانی ایران به شرح زیر است:

• تشکیل کارگروه ویژه ایران - ساحل عاج: این کارگروه می‌تواند وظیفه شناسایی دقیق فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری و همچنین ارائه پشتیبانی به تجار و شرکت‌های ایرانی را برعهده گیرد.
• انعقاد توافق‌نامه‌های تجاری دوجانبه: این توافق‌نامه‌ها به کاهش تعرفه‌ها، رفع موانع گمرکی و تسهیل فرآیندهای تجاری کمک شایانی خواهد کرد.
• حمایت از کنسرسیوم‌های صادراتی ایرانی: ایجاد و حمایت از کنسرسیوم‌های صادراتی می‌تواند به ورود منسجم و قدرتمند شرکت‌های ایرانی به بازار ساحل عاج منجر شود و ریسک رقابت را کاهش دهد.
• ترویج تجارت با ارزهای محلی یا تهاتر کالا: با توجه به مشکلات مربوط به انتقال ارز و تحریم‌ها، استفاده از روش‌های جایگزین مانند تهاتر کالا یا تجارت با پول‌های ملی، می‌تواند راهکاری مؤثر برای ادامه و توسعه روابط تجاری باشد.

به‌طور کلی، ساحل عاج نه تنها یک بازار هدف مستقیم برای صادرات ایران است، بلکه دروازه‌ای راهبردی برای حضور در کل منطقه غرب آفریقا محسوب می‌شود. تمرکز بر حوزه‌های کشاورزی، دارویی، فنی-مهندسی و مصالح ساختمانی می‌تواند به شکل‌گیری روابط پایدار و سودآور میان دو کشور منجر شود. با طراحی نقشه راه تجاری روشن و حمایت نهادی، روابط اقتصادی دو کشور قابلیت ارتقا و گسترش چشمگیری خواهد داشت.