قاره آفريقا دومين قاره بزرگ جهان از لحاظ مساحت و جمعيت است که از شمال به درياي مديترانه، از غرب به اقيانوس اطلس، از جنوب به آب هاي اقيانوس هند و اطلس و از شرق به اقيانوس هند و درياي سرخ محدود مي شود. طبق آمار جديد، جمعيت آفریقا فراتر از يک ميليارد و پانصد میلیون نفر است و در واقع مي توان گفت تقريبا از هر پنج و نیم نفر مردم كره زمين يك نفر در اين قاره زندگي مي كنند. قاره آفريقا از نقطه نظر ثروت های خدادادی سرزمینی مملو از ذخاير معدني گوناگوني است و بيش از 80 درصد الماس جهان، 60 درصد معادن طلاي دنيا، 35 درصد منگنز، 30 درصد کروم و 32 درصد ذخایر مس جهان در اين قاره وجود دارد. اين قاره 20 تا 25 درصد پتانسيل هيدروالکتريک جهان را نيز در اختيار دارد و هرچند منابع عظيم انرژي نفت اين قاره هنوز کاملا کشف و بهره برداري نشده است ولي بنظر مي رسد يك پنجم ذخایر نفتي جهان در اين قاره نهفته باشد و کشورهاي آفريقايي که در گروه توليدکنندگان نفت قرار دارند، اكنون از ده کشور فراتر رفته اند.

قاره آفریقا طی دو دهه اخیر در عرصه های سیاسی و خصوصا اقتصادی به یکی از مناطق مهم راهبردی جهان و صحنه تقابل و رقابت کشورهایی همچون ایالات متحده آمریکا، چین، ژاپن، فرانسه، انگلستان، ترکیه، هند و برزیل مبدل شده است به گونه‌اي كه بسياري از تحليل گران هزاره سوم را هزاره آفريقا ناميده اند. علت اصلی این امر نیز بهبود نسبی وضعیت اقتصادی و شاخص های عمومی حاصله از آن است. از این روی با وجود فقر و مسكنت عمومي و مشكلات اقتصادي ثابت اين قاره، طي يك دهه اخير وضعيت اقتصادي آفريقا تا حدودي بهبود يافته و رشد ناخالص ملي در برخي از كشورها همچون آنگولا، موزامبیک، گینه استوایی، جمهوري دمكراتيك كنگو و اتيوپي كه در زمره فقيرترين كشورهاي جهان بشمار مي‌رفته اند بصورت قابل ملاحظه‌اي افزايش يافته است كه اين امر نويدبخش پيشرفت‌هايي در آينده اقتصاد اين كشورها محسوب مي‌شود. به موازات آن براساس آمارهای صندوق بین المللی پول و بانك جهاني در سال های 2020 و 2021 بخش‌هايي همچون مخابرات، بانکداری و خرده ‌فروشی در كشورهاي مختلف آفريقايي در حال رشد بوده و ساخت‌و‌ساز و پروژه‌هاي عمراني نیز در كل قاره در حال افزایش است. تحلیل گران امور آفريقا بخشي از موفقيت فرآيند رشد اقتصادي آفریقا را توسعه ثبات سیاسی کلان، ايجاد اصلاحات در اقتصاد خرد، كاهش موانع تجاري، خصوصي سازي موسسات اقتصادي دولتي، تقويت سياست‌هاي نظارتي و تامين كسري بودجه كشورهاي اين قاره مي‌دانند. بخش ديگري از توفيقات نسبي در بهبود ساختار اقتصادي كشورهاي قاره آفريقا نيز به افزایش سرمايه گذاري هاي خارجي در اين قاره باز مي‌گردد بطوري كه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در آفریقا، از میزان 9‌ میلیارد ‌دلار در سال 2000 به 220 میلیارد دلار در سال 2023 افزایش یافته است. اين سرمایه گذاری‌ها همواره منافع مالی هنگفتی نیز به دنبال داشته بطوری که كشورهاي مختلف اروپايي، ايالات متحده آمريكا، ژاپن، برزیل، هند، ترکیه و چين با مطالعه دقيق فرهنگ و آداب و رسوم مناطق گوناگون قاره آفريقا سرمايه‌گذاري‌هاي گسترده‌اي را در كشورهاي مختلف آفريقايي انجام داده‌ و از اين رهگذر منافع اقتصادي عظيمي را عايد شركت‌هاي چند مليتي متعلق به كشورهاي خود ساخته اند.

با در نظر گرفتن شرایط حاکم و امکانات موجود ج.ا.ایران باید گفت در شرایط فعلی و مشکلات و محدودیت های ناشی از لغو یکجانبه قرارداد برجام توسط ایالات متحده؛ قاره آفریقا بازاری مطمئن و وسیع برای برون رفت از مشکلات اقتصادی موجود، مملو از فرصت های پیش بینی نشده و سود مطمئن توام با ریسک اندک برای بخش های دولتی و خصوصی می باشد. این در شرایطی است که با وجود مناسبات درازمدت ایران با آفریقا و اقدامات صورت گرفته در دولت های مختلف پس از انقلاب اسلامی در زمینه توسعه مناسبات تجاری اقتصادی با قاره آفریقا حجم مبادلات اقتصادی ایران با آفریقا در بهترین شرایط گردش مالی اعم از صادرات و واردات در سال 2023 به 1.2 میلیارد دلار ارتقاء یافته است که این امر حکایت از جدی گرفته نشدن این بازار بسیار مستعد و پررونق است. بخش عمده کالاهای صادراتی ایران به کشورهای مختلف آفریقایی طی دهه های اخیر را نفت، بوتان مایع، آهن و فولاد، قیر، پروپان مایع، متانول، محصولات پتروشیمی، کالاهای ساختمانی و سیمان و مقاصد عمده صادراتی ایران در قاره آفریقا را عمدتا کشورهای مصر، کنیا، سودان، آفریقای جنوبی، موزامبیک، تانزانیا، سومالی، ساحل عاج و تونس تشکیل داده اند.

علاوه بر آن، موسسات دولتی و خصوصی ایران نمایشگاه‌هایی اختصاصی در برخی کشورها برگزار نموده و در نمایشگاه‌های بین‌المللی کشورهای آفریقایی نیز مشارکت داشته اند. با این حال اهداف بزرگ پیش روی جمهوری اسلامی ایران در راستای تسهیل بخشی در روابط تجاری با آفریقا منجمله راه‌اندازی خطوط حمل و نقل دریایی به بنادر آفریقایی، اعطای تسهیلات گمرکی به صادرکنندگان، تاسیس مراکز تجاری در بخش های مختلف قاره آفریقا، بازاریابی محصولات ایرانی در آفریقا، برقراری روابط بانکی با بعضی از کشورهای هدف صادرات در قاره آفریقا و ... که همواره در دستور کار مقامات بلندپایه اقتصادی جمهوری اسلامی ایران بوده هنوز عملیاتی نشده و دستاوردهای مورد انتظار برای برقراری روابط بخش‌های دولتی و خصوصی ایران با کشورهای قاره آفریقا نیز محقق نشده است. این امر نیز عمدتا نشات گرفته از عدم وجود نقشه جامع اقتصادی ایران و آفریقا، عدم حمایت موثر دولت از بخش خصوصی در تجارت با قاره آفریقا، وجود مشکلاتی بنیادی در زیرساخت‌های اقتصادی کشور نظیر روابط بانکی، حمل‌ و نقل، خط مستقیم کشتیرانی، خطوط هوایی و عدم شناخت مناسب شرکت‌های ایرانی از نیازهای کشورهای آفریقایی و .. می باشد.

در این پژوهش کاربردی زمینه های همکاری ایران و قاره آفریقا با تمرکز بر سه کشور آفریقای جنوبی، کنیا و نیجریه بگونه ای واقع بینانه بررسی و به موازات آن شاخص هایی نظیر نوع نگرش دولتمردان آفريقايي در مورد فعاليت هاي اقتصادی جمهوري اسلامي ايران توام با فرصت ها، تهدیدها، نقاط قوت و ضعف بر مبنای ماتریس SWOT مورد بررسی قرار گرفته و در بخش پایانی نیز راهكارهایي برای حضور موفق اقتصادی ج .ا .ايران در آفريقا ارائه شده است.

جدای از ارائه رهیافت های مزبور بر مبنای فرصت های موجود که جایگاه سیاست گذاری جامع جمهوری اسلامی ایران در قبال توسعه روابط اقتصادی تجاری با این کشورها را به گونه ای تحلیلی و بر مبنای واقعیات موجود و شرایط آینده بررسی کرده است؛ توصیه های سیاستی ذیل نیز می تواند بمنزله چراغ راهی درخشان، متضمن تحقق بخشی از منافع فراملی ایران و همگرایی هرچه بیشتر ایران و کشورهای آفریقای جنوبی، کنیا و نیجریه در عرصه هایی خاص باشد.

* آفریقای جنوبی از زیرساخت های قدرتمندی در بخش های صنعتی و معدنی برخوردار است و از نظر استانداردهای صنعتی در رده کشورهای توسعه یافته جای گرفته و پتانسیل بالای جمهوری اسلامی ایران در بخش های مختلف صنعتی، معدنی و کشاورزی که در سال های اخیر و با ورود شرکت های دانش بنیان داخلی دستاوردهای بالایی را تجربه کرده است، زمینه مناسبی را برای همکاری دو کشور در عرصه هایی نظیر خودروسازی، آهن و فولاد، سدسازی، نفت و پتروشیمی، انواع ماشین آلات، کشاورزی مدرن و اکتشاف و استخراج معادن فراهم آورده است. بدیهی است توسعه مناسبات اقتصادی طرفین در حوزه های راهبردی نظیر آهن و فولاد، سدسازی، نفت و پتروشیمی و اکتشاف و استخراج معادن دربرگیرنده مزایای زیادی برای جمهوری اسلامی ایران از نظر کارآفرینی و ارزآوری بخصوص در شرایط کنونی کشور خواهد بود. به موازات آن جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آفریقای جنوبی به عنوان دو قدرت منطقه ای شاخص در خاورمیانه (خلیج فارس) و منطقه جنوب آفریقا با در اختیار داشتن زیرساخت های حمل و نقل ریلی-جاده ای و بنادر مهم تجاری می توانند زمینه ساز و تسهیل گر دستیابی کشور مقابل به بازارهای این مناطق و انتقال کانتینرهای حامل تولیدات صنعتی و پتروشیمی ایران به کشورهای محصور در خشکی جنوب آفریقا و کالاهای صنعتی و معدنی آفریقای جنوبی به برخی کشورهای آسیای مرکزی و روسیه با هزینه ای کاملا مناسب و در سریع ترین زمان ممکن و البته مسافت کوتاه تر بوده و هزینه های دو کشور را نیز به میزان قابل توجهی کاهش دهند.

* جمهوری اسلامی ایران با در اختیارداشتن زیرساخت های حمل و نقل ریلی و جاده ای و بنادر مهم تجاری در خلیج فارس و دریای عمان می تواند زمینه ارتباط کشور نیجریه با کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه در خصوص صدور نفت و اقلام عمده کشاورزی خود بویژه نفت و فراورده های نفتی، محصولات کشاورزی، کاکائو، لاستیک و آلیاژهای آلومینیوم را نیز فراهم و نیجریه نیز به عنوان کشوری تاثیرگذار در منطقه غرب آفریقا می تواند به عنوان دروازه ورود ایران به بازارهای کشورهای غرب بزرگ آفریقا ایفاگر نقش موثری درتوسعه مناسبات اقتصادی ج.ا.ایران با برخی از کشورهای منطقه غرب آفریقا باشد.

* توسعه مناسبات اقتصادی ایران و کنیا عمدتا در بخش های مختلف صنعتی معدنی مناسب و متناسب با ظرفیت های تجاری دو کشور نیز در حال حاضر از جایگاه عملیاتی برخوردار بوده و کنیا نه تنها از نظر واردات نفت خام، گاز و پتروشیمی بازار خوبی برای صنایع نفتی ایران بشمار می رود بلکه ظرفیت‌های مناسبی برای شرکت های دولتی و خصوصی ایرانی در زمینه مشارکت در حوزه نفت، پتروشیمی، قیر، گاز و ارائه خدمات تخصصی در این زمینه ها به کشور کنیا وجود دارد.

با مطالعه روند تحول مقاصد صادراتی ایران از آغاز دوره سند چشم انداز مشاهده می­شود که مقاصد صادراتی به شدت محدود و تنها ارتباط تجاری قوی با چند کشور انجام می­شود. در سال 1384 بیش از 80­% صادرات به 19 کشور بوده است؛ در حالیکه در سال 1400 مقصد بیش از 74­% صادرات تنها به 5 کشور چین، عراق، ترکیه، امارات متحده عربی و افغانستان بوده است. همچنین، از سال 1384 به بعد کشورهای اروپایی و ژاپن از مقصد اصلی صادرات کشور حذف شده­اند؛ اگرچه کشورهای توسعه ­یافته همچون کشورهای اروپایی و ژاپن می­توانند سهم بسزایی در رشد و توسعه کشور و بهره­ مندی از فناوری­های به روز شوند. این در حالی است که کشورهای آفریقایی مزیت­هایی دارند که می­ توانند برای تجارت خارجی ایران و رشد و توسعه مفید باشند. به منظور توسعه تجارت با کشورهای آفریقایی و شناسایی و اولویت ­بندی تجارت کالایی با این جغرافیا، طرح حاضر از الگوی پشتیبان تصمیم و فاکتورهایی همچون شاخص پیچیدگی محصول، تعرفه و شاخص تمرکز استفاده کرده است. همچنین، نقش ایران و رقبای عمده تجاری آن در فعالیت­های اقتصادی کشورهای منتخب آفریقایی (الجزایر، ساحل عاج، مصر، نیجریه، آفریقای جنوبی و تانزانیا- به انتخاب اتاق ایران-آفریقا) و روش­ های ورود (صادرات مستقیم یا تولید مستقیم) مناسب ایران به این بازارها نیز بررسی شده است.

نتایج مبین آن است که ایران پتانسیل گسترش صادرات در کالاهای مرتبط با چند فعالیت زیر دارد. از جمله فعالیت‌های تولید مواد شیمیایی و فرآورده­ های شیمیایی (الجزایر، ساحل عاج، مصر، نیجریه، تانزانیا)؛ تولید فرآورده­ های غذایی، انواع آشامیدنی ­ها، توتون و تنباکو (الجزایر، مصر، نیجریه، آفریقای جنوبی)؛ تولید کک و فرآورده ­های حاصل از پالایش نفت (ساحل عاج، نیجریه، آفریقای جنوبی)؛ تولید فلزات پایه (ساحل عاج، نیجریه، تانزانیا)؛ تولید ماشین ­آلات و تجهیزات طبقه­ بندی نشده در جای دیگر (الجزایر، مصر)؛تولید کاغذ و فرآورده ‏های کاغذی، چاپ و تکثیر رسانه‏ های ضبط شده (مصر، آفریقای جنوبی)؛ کشاورزی و جنگلداری (ساحل عاج، نیجریه)؛ تولید محصولات فلزی ساخته شده، به‌جز ماشین ­آلات و تجهیزات (الجزایر)؛ تولید داروها و فرآورده ‏هاي دارویی شیمیایی وگیاهی (مصر)؛ تولید منسوجات، پوشاک، چرم و فرآورده ­های وابسته (تانزانیا). اگرچه ایران در خصوص تجارت با کشورهای فوق پتانسیل دارد، اما هم اکنون به‌خوبی در این زمینه عمل نکرده و رقبای ایران در تجارت با کشورهای منتخب بهتر عمل کرده‌اند.

چکیده