مرکز پژوهش ­های اتاق ایران با انتشار گزارش " کریدورهای منطقه ای و موقعیت ژئواکونومیک ایران" مهمترین مسیرهای پیرامونی ایران را که در چهار سوی جغرافیایی آن قرار دارند، معرفی، بررسی و دسته ‌بندی کرده و سپس برآیند آن‌ها برای منافع ملی ایران را هم به صورت تک به تک و هم در مجموع ارزیابی می کند. در نهایت، پیشنهادهای سیاست‌ گذارانه ماحصل نهایی بحث این پژوهش خواهد بود.

هشت مسیر ترانزیتی عمده در منطقه پیرامونی ایران قرار دارد که البته درجه اهمیت و میزان پیشرفت متفاوتی با یکدیگر دارند. در یک دسته‌بندی این مسیرها را می ‌توان از منظر عبور کردن یا نکردن آن‌ها از خاک ایران دسته بندی کرد. پروژه ‌های بندر چابهار، کمربند و راه، گذرگاه اقتصادی شمال-جنوب و گذرگاه اسلام‌آباد-تهران-استانبول مسیرهایی هستند که از خاک ایران عبور می‌ کنند و در مقابل، گذرگاه اقتصادی چین-پاکستان، فرا افغان، خلیج‌فارس-مدیترانه و ترانس‌کاسپین پروژه‌ هایی هستند که از خاک ایران عبور نمی ‌کنند. اهمیت دسته دوم در این است که طراحی عمده این مسیرها، شاید به استثناء کمربند و راه، به گونه ‌ای است که به شکل مستقیم یا غیرمستقیم در رقابت با گذرگاه‌ هایی تعریف شده ‌اند که از ایران عبور می ‌کنند از این رو منافع ایران را به چالش می‌ کشند.

در خصوص موقعیت ایران در این 8 پروژه، وضعیت مگا پروژه ابریشم متناقض است. از یک سو این کشور به طور بالقوه می تواند یکی از بزرگترین برندگان اجرای مگاپروژه ابریشم باشد. از دیگر سو تاکنون در عمل ایران سهم چندانی در طرح های اجرا شده در قالب این پروژه نداشته است. ارزیابی نسبت مسیر ترانزیتی ترانس کاسپین با منافع ایران نشان می ‌دهد که بهترین راه برای دسترسی ترکیه به آسیای مرکزی ایران است؛ با این وجود فشارهای ایالات‌ متحده با هدف جلوگیری از ادغام ایران در هرگونه پروژه منطقه‌ای، سبب شده است تا ترکیه برای ارتباط زمینی با جمهوری‌های آسیای مرکزی، مسیر ترانس کاسپین را بر گزیند؛ ضمن اینکه ترکیه در این انتخاب اهداف ژئوپلیتیک را نیز دنبال می ‌کند. این مسئله سبب از دست رفتن یکی از مزیت ‌های ترانزیتی ایران به عنوان پل ارتباطی آسیای مرکزی-قفقاز- آناتولی و بهره‌مندی‌های اقتصادی آن شده است. در ارتباط با گذرگاه اقتصادی خلیج‌فارس-مدیترانه اتصال هند به اروپا از طریق دالان اقتصادی خلیج فارس-مدیترانه جایگزینی برای دالان اقتصادی شمال-جنوب محسوب می‌ شود. ادغام اقتصادی امارات، عربستان، اردن و اسرائیل در اقتصاد جهانی از یک ‌سو و روابط اقتصادی گسترده موجود میان هند و این کشورها در برابر عدم ‌قطعیت‌هایی که به واسطه تحریم ‌ها به اقتصاد ایران تحمیل شده است، جذابیت دالان اقتصادی خلیح فارس-مدیترانه در برابر دالان اقتصادی شمال-جنوب را برای هند افزایش می ‌دهد. گذرگاه اسلام آباد- تهران- استانبول یکی از معدود گذرگاه­ هایی است که کاملاً در راستای ارتقای موقعیت ژئواکونومیک ایران قرار دارد. در این گذرگاه ایران به عنوان حلقه وصل دو اقتصاد بزرگ پاکستان و ترکیه ایفای نقش می کند. اما ضعف پتانسیل های لازم برای توسعه تجارت میان پاکستان و ترکیه اجرایی شدن این کریدور را با چالش های جدی مواجه کرده است. اهمیت تجاری-ژئواستراتژیکی گذرگاه بندر چابهار به آسیای مرکزی منوط به حضور هند در این مجموعه است. پس از خروج ایالات ‌متحده از برجام روند توسعه بندر و مسیرهای ریلی منتهی به افغانستان مختل شد. هند ابتدا بودجه این پروژه را کاهش داد و سپس تا سال ۲۰۲۰ عملیات اجرایی در بندر را کلاً متوقف کرد. گذرگاه اقتصادی چین-پاکستان مشخص است که با توجه به قرابت جغرافیایی میان بندر گوادر و بندر چابهار، و نیز جهت شمالی-جنوبی آنها، این دو پروژه رقیب یکدیگر هستند، اما می ‌توان از برخی ظرفیت‌های بندر گوادر برای توسعه چابهار نیز بهره برد. به طور مشخص دو موضوع قابل طرح است: نخست، اتصال خط لوله گاز ایران-پاکستان به ترمینال‌ های ال‌ ان‌ جی موجود در بندر گوادر برای ورود به بازار صادرات گاز مایع که ایران به دلیل برخوردار نبودن از زیرساخت‌های لازم از آن محروم است. دوم، متصل شدن به مسیر زمینی این گذرگاه برای دسترسی زمینی به خاک چین که می ‌تواند تجارت ایران با سرزمین ‌‌های داخلی چین را تسهیل کند.

گذرگاه شمال-جنوب که با هدف اتصال روسیه و منطقه قفقاز به اقیانوس هند و بندر های هندی پیشنهاد شده، احتمالاً نزدیک ‌ترین پروژه‌ ارتباطی در کشور به بهره ‌برداری است و تحولات سیاسی اخیر آن را حتی بیش از پیش به عملیاتی ‌سازی نزدیک کرده است. گذرگاه شمال‌-جنوب در مورد گذرگاه شمال-جنوب هیچ چیز واضح ‌تر از این نیست که دستگاه سیاست‌ گذاری ایران نیاز دارد تا با بسیج منابع، خط آهن باقی ‌مانده در مسیر رشت آستارا را تکمیل کند و هرچه زودتر ترانزیت کالا از این مسیر را عملیاتی کند. نیاز روسیه به این مسیر به دنبال بحران اوکراین بهترین شرایط را برای این کار فراهم کرده است. گذرگاه ترانس‌افغان با ایجاد مسیری به آسیای مرکزی از دریای عرب و اقیانوس هند کاملاً در رقابت با کریدور در شمال- جنوب قرار دارد و به صورت مشخص و روشن علیه منافع ژئواکونومیک ایران است. در صورت اجرایی شدن این کریدور کشورهای آسیای مرکزی به ویژه ازبکستان مسیر دسترسی جدیدی به آب های آزاد خواهند یافت.