به منظور آشنایی هرچه بیشتر فعالین اقتصادی با مفاهیم اقتصادی و به­ کارگیری صحیح این موارد در تحلیل­های اقتصادی محیط کسب­ و کار، ایده تهیه و ارائه بروشورهایی با عنوان "اقتصاد به زبان ساده" در معاونت اقتصادی اتاق ایران طرح گردید و توسط مرکز تحقیقات و بررسی­های اقتصادی به اجرا درآمد. شماره سی و یکم این بروشور به بحث "فرار مالیاتی" اختصاص یافته است.

درآمدهای مالیاتی یکی از مهم­ترین منابع درآمدی را در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته تشکیل می­دهند و نقش قابل‌توجهی را در اعمال سیاست­های اقتصادی در این کشورها ایفا می­نمایند. این در حالیست که اغلب کشورهای درحال‌توسعه وابسته به منابع طبیعی، دارای یک سیستم مالیاتی ناکارآمد هستند که قادر به تأمین منابع مالی دولت و تحقق اهداف مالیاتی آن نمی­باشد. با توجه به اینکه معضل فرار مالیاتی، یکی از مهمترین دلایل ناکارآمدی سیستم مالیاتی و عدم تحقق درآمدهای مالیاتی است، از همین­رو در این نسخه از بروشور به تعریف مالیات، انواع آن، کارکردهای مالیات، اصول و قواعد کلی مالیات و تعریف فرار مالیاتی پرداخته شده است. فرار مالیاتی در یک عبارت ساده به هر نوع فعالیت غیرقانونی توسط اشخاص و شرکت­ها، به منظور عدم پرداخت تمام یا قسمتی از مالیات، اطلاق می­گردد. درآمدهای مالیاتی تنها از طریق فرار مالیاتی از دست دولت خارج نمی­شوند، بلکه اجتناب مالیاتی نیز کانال دیگری است که در عدم تحقق درآمدهای دولت نقش دارد. لذا در نسخه پیش­رو تمایز مفهومی میان فرار مالیاتی و اجتناب مالیاتی ارائه شده است.

در پیدایش فرار مالیاتی، تنها عوامل اقتصادی تاثیرگذار نمی­باشند، بلکه عوامل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نیز دارای نقش کلیدی هستند که به مهم­ترین این عوامل در بروشور اشاره شده است. با توجه به اینکه فرار مالیاتی واقعیتی اجتناب­ ناپذیر است که پیامدهای نامطلوبی را برای اقتصاد کشورها به همراه خواهد داشت، لذا در نسخه حاضر به پیامدهای این معضل نیز پرداخته شده است.

برای ارزیابی عملکرد نظام مالیاتی در هر کشور، سه شاخص: نسبت درآمدهای مالیاتی به تولید ناخالص داخلی، نسبت مالیات به هزینه­ های جاری دولت و نماگر پرداخت مالیات، وجود دارد که در بروشور به توضیح شاخص­های مذکور پرداخته شده و وضعیت نظام مالیاتی در ایران براساس شاخص­های مذکور مورد بررسی قرار گرفته است.

مالیات در ایران همانند برخی از کشورهای درحال توسعه نتوانسته نقش خود را در اقتصاد به درستی ایفا نماید و این مسئله جدا از ناکارآمدی نظام مالیاتی، به وجود درآمدهای نفتی و نقش پررنگ آن در اقتصاد ایران باز می­گردد. درواقع وجود درآمدهای نفتی و وابستگی قابل‌توجه بودجه دولت به این درآمدها سبب شده که در کشور ما، لزوم توجه جدی به مالیات و اثرات اقتصادی آن مورد غفلت قرار گیرد، نقش مالیات در بین درآمدهای دولت کمرنگ شود و مکانیزم کارآمدی برای جذب آن مدنظر قرار نگیرد.

با توجه به اینکه در حال حاضر اقتصاد ایران با معضل تحریم­های اعمال شده از سوی آمریکا دست به گریبان است و نوسانات قیمت نفت در بازارهای جهانی منجر به ناپایداری درآمدهای دولت می­شود و آسیب­های جدی را متوجه اقتصاد کشور می­کند، از همین­ رو کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و تلاش در جهت تحقق درآمدهای مالیاتی، ضرورتی انکارناپذیر برای دستیابی به اهداف مهمی از قبیل افزایش رشد اقتصادی، برقراری ثبات اقتصادی، ارتقاء رقابت­ پذیری و بهبود محیط کسب­ وکار محسوب می­شود. هرچند که تجربه کاهش درآمدهای نفتی و کسری بودجه مداوم دولت طی سال­های اخیر، اهمیت عدم وابستگی به درآمدهای نفتی ناپایدار و لزوم تکیه بر درآمدهای پایدار مالیاتی را بیش از پیش آشکار ساخته است، اما نگاهی به برخی از شاخص­های اختصاصی مالیات نشان می­دهد که نظام مالیاتی کشور متناسب با ظرفیت بالقوه اقتصاد کشور توسعه‌ نیافته و فاصله زیادی با جایگاه واقعی و مطلوب خود در تأمین مالی بودجه دولت و سایر اهداف مالیات ­ستانی دارد.

در برنامه پنجم توسعه مقرر شده بود که نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی به طور متوسط در طول دوره برنامه، حداقل به 10 درصد برسد و براساس برنامه ششم توسعه نیز این نسبت به 11 درصد برسد. این در حالیست که این نسبت در طول برنامه پنجم توسعه به طور متوسط حدود 5.9 درصد بوده و در سال­ 1395 و 9 ماهه 1396 نیز به ترتیب معادل 8 و 6.2 درصد گزارش شده است. این آمار بیانگر آن است که از ظرفیت­های مالی در کشور به خوبی استفاده نشده است و تحقق هدف مورد انتظار در برنامه ششم دور از انتظار خواهد بود.

جدول (1): نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی در کشور طی سال­های (1396-1389) (درصد)

منبع: وزارت امور اقتصادی و دارایی، گزارش وضع مالی دولت طی سال­های (1396-1384)، معاونت نظارت مالی و خزانه­ داری کل کشور

بررسی عملکرد شاخص نسبت مالیات به هزینه­ های جاری دولت طی دوره (1396-1386) نشان می­دهد که نقش مالیات در تأمین هزینه­ های جاری دولت، نسبتاً ضعیف بوده و در بازه زمانی مذکور این نسبت همواره کمتر از 50 درصد بوده است. درواقع آمار موجود تأکیدی بر این امر است که بخش قابل‌توجهی از هزینه­ های جاری دولت از محل درآمدهایی غیر از درآمدهای مالیاتی و عمدتاً از محل درآمدهای نفتی تأمین می­گردد، درصورتی‌که درآمدهای نفتی به‌عنوان یک ثروت بین نسلی می ­بایست صرف امور توسعه­ ای شود.

نمودار (1): نسبت درآمدهای مالیاتی به هزینه­های جاری دولت طی سال­های اخیر (درصد)

                              منبع: وزارت امور اقتصادی و دارایی، گزارش وضع مالی دولت طی سال­های (1396-1384)، معاونت نظارت مالی و خزانه­ داری کل کشور

بررسی وضعیت ایران در نماگر پرداخت مالیات بانک جهانی نیز، تأکیدی بر عدم وجود نظام مالیاتی کارا در کشور است. بر اساس گزارش «انجام کسب­ وکار» بانک جهانی، ایران در نماگر پرداخت مالیات از 100 نمره (بهترین وضعیت)، 56.57 نمره کسب نموده و در بین 190 کشور مورد بررسی، در جایگاه 150 قرار گرفته است.

در مجموع ارزیابی عملکرد شاخص­های نظام مالیاتی به خوبی بیانگر آن است که در شرایط کنونی، مالیات در ایران، نقش بالقوه خود را در درآمدزایی برای دولت و تامین هزینه­ های جاری ایفا نمی­کند. هرچند که در سال­های اخیر شاهد بهبود در این زمینه بوده­ایم، اما همچنان با دستیابی به یک نظام مالیاتی کارآمد، فاصله قابل توجهی داریم.

شایان ذکر است که معضل فرار مالیاتی دارای نقش مهمی در نارسایی و عدم کارایی نظام مالیاتی و در نتیجه عدم تحقق درآمدهای مالیاتی است. از این رو تا زمانی که پدیده فرار مالیاتی مورد بررسی و اصلاح قرار نگیرد، نمی­توان به گسترش درآمدهای مالیاتی و کاهش وابستگی بودجه به درآمدهای نفتی امیدوار بود. از همین­رو در این نسخه از بروشور به آسیب­ شناسی پدیده فرار مالیاتی در کشور پرداخته شده و پیشنهاداتی از قبیل ساده­ سازی و شفافیت قوانین، مقررات و فرآیندهای مالیاتی، گسترش فرهنگ مالیاتی در جامعه، افزایش شفافیت و پاسخگویی دولت، گسترش پایه­ های مالیاتی و نرخ­گذاری براساس وضعیت اقتصادی کشور، ایجاد بانک اطلاعاتی جامع و فراگیر اقتصادی، اجراء کامل طرح جامع مالیاتی، هدفمندسازی معافیت­های مالیاتی، بهره­ گیری از ابزارهای نوین در اخذ مالیات، افزایش کارایی و اثربخشی مخارج دولت و اتخاذ سیاست­های مناسب برای مهار تورم و ایجاد اشتغال پایدار، به منظور ممانعت از فرار مالیاتی ارائه شده است.

در مجموع می­توان گفت که هم اکنون جایگزین نمودن درآمدهای مالیاتی به جای درآمدهای نفتی و برنامه­ ریزی دقیق برای ایجاد درآمدهای مالیاتی پایدار، ضرورتی انکارناپذیر برای کشور محسوب می­شود که تحقق این امر نه تنها در گرو ایجاد زیرساخت­ها و بهبود سیستم مالیاتی کشور است، بلکه مستلزم بستن تمام راه­ های فرار مالیاتی در اقتصاد ایران است.