به منظور آشنایی هرچه بیشتر فعالین اقتصادی با مفاهیم اقتصادی و به­ کارگیری صحیح این موارد در تحلیل­های اقتصادی محیط کسب ­و کار، ایده تهیه و ارائه بروشورهایی با عنوان "اقتصاد به زبان ساده" در معاونت اقتصادی اتاق ایران طرح گردید و توسط مرکز تحقیقات و بررسی­های اقتصادی به اجرا درآمد. شماره سی و ششم این بروشور به بحث "لجستیک" اختصاص یافته است.

امروزه موضوع کاهش هزینه و افزایش سرعت ارائه محصول یا خدمت به مشتری از اهمیت ویژه ­ای برخوردار است و کارآمدی خدمات لجستیکی نقش کلیدی در تحقق این دو امر ایفا می­کند. بنگاه­ها با بهره­ گیری از فعالیت­ها و خدمات لجستیکی کارآمد، می­توانند توان رقابت­ پذیری و تجارت خود را در دو سطح ملی و بین­ المللی افزایش می­دهند. زیرساخت­های لجستیکی توسعه یافته به واسطه کاهش قیمت تمام شده محصول و کاهش اختلاف قیمت میان تولیدکننده و مصرف­ کننده، منجر به افزایش رفاه هر دو طرف و شکوفایی اقتصادی می­شوند. از طرف دیگر بهبود لجستیک در کشورهای دارای موقعیت جغرافیایی مناسب، سبب می­شود که این کشورها درآمدهای فراوانی از این ناحیه بدست آورند و میزان اشتغال نیز در آنها افزایش یابد. بنابراین لجستیک به‌عنوان پشتیبان فعالیت­های تجاری- تولیدی، نقش حیاتی را در تحقق رشد اقتصادی هر کشور ایفا می­کند و اهمیت لجستیک کارا در رشد اقتصادی و تجارت غیرقابل انکار است. از همین­رو این نسخه از بروشور به تعریف لجستیک و مفاهیم مرتبط با آن، نقش لجستیک در توسعه تجارت و رشد اقتصادی، تعریف زیرساخت­های لجستیکی و انواع آنها اختصاص یافته است. براساس تعریف بانک جهانی، لجستیک مجموعه­ ای از فعالیت­های ضروری از قبیل حمل و نقل، انبارداری، یکپارچه ­سازی بارهای تجاری، ترخیص کالا از گمرک، سیستم­های توزیع درون­ کشوری و نظام­های پرداخت است که توسط نهادهای دولتی و بخش خصوصی صورت می ­پذیرد.

هرگاه سخن از لجستیک در سطح ملی و بین­ المللی به میان می ­آید، ناخودآگاه تصویری از اشکال مختلف حمل و نقل کالا در ذهن شکل می­گیرد. این در حالیست که حمل و نقل تنها یک جز از بخش لجستیک را تشکیل می­دهد. حوزه لجستیک از چنان گستردگی برخوردار است که مولفه­ های تشکیل دهنده آن از سطوح بنگاهی تا سطوح کلان یک کشور را شامل می­شود. در همین راستا در بروشور، تقسیم­ بندی متداول زیرساخت­های لجستیکی در قالب زیرساخت­های فیزیکی و غیرفیزیکی بیان شده است. از طرفی دولت­ها همواره با این سوال روبرو هستند که برای تسهیل فرآیند تجارت و کاهش هزینه و زمان تحویل کالا به مشتری باید چه زیرساخت­هایی را اصلاح یا ایجاد نمایند. با توجه به اینکه کشورهای پیشرو در حوزه لجستیک، دارای رویکرد جامع نسبت به انجام اصلاحات در حوزه لجستیک هستند و برای ارتقاء عملکرد لجستیکی خود، تمامی ابعاد کلیدی صنعت لجستیک را به موازات هم و به صورت همزمان بهبود می ­بخشند، لذا در نسخه حاضر، مهم­ترین اقداماتی که دولت­ها به ویژه در کشورهای در حال توسعه می­توانند جهت توسعه و بهبود زیرساخت­های لجستیکی در سه حوزه زیرساخت­های قانونی، سخت­ افزاری و نرم­ افزاری انجام دهند، ارائه شده است.

حمل و نقل یکی از اصلی ­ترین مولفه­ های حوزه لجستیک به شمار می­ آید و یکی از اثربخش­ترین استراتژی­ها در راستای بهبود وضعیت لجستیک، استفاده از شیوه حمل و نقل چندوجهی است که در قسمتی از بروشور، به تعریف این شیوه حمل ونقل و مزایای به­ کارگیری آن پرداخته شده است. از وجهی دیگر در دهه­ های اخیر تولیدکنندگان به این نتیجه دست یافته­ اند که جهت کسب مزیت رقابتی و ماندگاری در عرصه رقابت جهانی، باید تمام تمرکز و توجه خود را به مقوله تولید معطوف نمایند و به منظور کاهش هزینه­ ها و بهبود سطح خدمات ­رسانی، فعالیت­های لجستیکی خود را برون­ سپاری نمایند. ایجاد شرکت­های ارائه ­دهنده خدمات لجستیکی به ویژه ارائه­ دهندگان خدمات لجستیکی طرف سوم و واگذاری عملیات لجستیکی به آنها، یکی از مهمترین راهکارهایی است که در این راستا می­تواند کمک شایانی به صاحبان صنایع بنگاه­ها و نماید. از همین­رو بخشی از بروشور به تعریف انواع ارائه ­دهندگان خدمات لجستیکی و حوزه فعالیت آنها پرداخته شده است.

امروزه بخش لجستیک به‌عنوان یکی از ارکان اصلی رشد اقتصادی کشورها شناخته شده و بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای توسعه یافته اقدامات ویژه­ای در راستای بهبود عملکرد لجستیکی خود انجام داده­اند. کشورهای امارات و کره جنوبی از کشورهای موفق در زمینه لجستیک محسوب می­شوند که در بروشور به تجربه کشورهای مذکور اشاره شده است.

شاخص عملکرد لجستیک بانک جهانی، شاخص توانمندسازی جهانی و گزارش رقابت­ پذیری جهانی از مهم­ترین شاخص­های سنجش کارآمدی فعالیت­های لجستیکی و وضعیت زیرساخت­های لجستیکی در کشورهای مختلف به شمار می­آیند که در قسمتی از بروشور به تعریف شاخص­های مذکور و معرفی اجزاء آن­ها پرداخته شده است.

با وجود اینکه کشور ما به دلیل برخورداری از مزیت­ها و پتانسیل­های فراوان در زمینه لجستیک، توانایی تبدیل شدن به یکی از مراکز مهم تجارت در منطقه و حتی دنیا را داراست، اما متاسفانه تاکنون توسعه لجستیک در کشور به طور جدی مورد توجه قرار نگرفته است. نگاهی به جایگاه ایران در شاخص­های مرتبط با حوزه لجستیک، به خوبی بیانگر ضعف عملکردی کشور در این زمینه و عدم توسعه زیرساخت­های لجستیکی است.

بر اساس آخرین گزارش بانک جهانی، ایران در شاخص عملکرد لجستیک سال 2018، دارای نمره 2.85 از 5 (بهترین وضعیت) است و جایگاه 64 را در میان 160 کشور به خود اختصاص داده است. هرچند که مقایسه این آمار با وضعیت کشور در سال 2016 در جدول (1) نشان می­دهد که طی سال­های اخیر وضعیت ایران در بخش لجستیک بهبود یافته، اما در قیاس با متوسط نمره و رتبه کشور در شاخص مذکور طی سال­های 2018-2012 که به ترتیب معادل 2.71 و 81 است، ایران در حوزه لجستیک پیشرفت چندانی نداشته و از زیرساخت­های لجستیکی کارآمد برخوردار نمی­باشد.

جدول (1): جایگاه ایران در شاخص عملکرد لجستیک در سال­های 2018 و 2016

  Source: https://lpi.worldbank.org

*شایان ذکر است که تعداد کشورهای مورد بررسی در سال­های 2016 و 2018 معادل 160کشور است و دامنه نمره نیز 1 تا 5 (بهترین وضعیت) می­باشد.

وضعیت ایران در قیاس با سایر کشورها به ویژه کشورهای منطقه نیز نشان می­دهد که فاصله زیادی بین ایران و کشورهای پیشتاز در زمینه لجستیک وجود دارد. به‌عنوان مثال، با وجود اینکه امارات از مزیت­های لجستیکی کمتری نسبت به ایران برخوردار است، اما این کشور در توسعه لجستیک به موفقیت­های قابل توجهی دست یافته است، به طوری که در سال 2018 رتبه نخست را در منطقه و رتبه 11 را در میان کشورهای جهان به خود اختصاص داده است. بررسی جایگاه کشور در سایر شاخص­های مرتبط با لجستیک نیز نشان می­دهد که ایران از عملکرد مطلوبی در حوزه لجستیک برخوردار نمی­باشد و تاکنون برنامه ­ریزی و اقدام مناسبی برای توسعه لجستیک و زیرساخت­های آن انجام نشده است. این در حالیست که برخی از کشورهای همسایه نظیر امارات و ترکیه، تنها با دارا بودن میزان کمی از مزیت­های لجستیکی، گام­های مؤثری در جهت بهبود وضعیت خود در زمینه لجستیک برداشته­ اند و موفقیت­های قابل توجهی کسب نموده ­اند.

از آنجایی که در سند چشم­ انداز افق 1404، دستیابی به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه برنامه ­ریزی شده است، لذا بهبود خدمات و زیرساخت­های لجستیکی می­تواند کمک شایانی به طی کردن این مسیر و دستیابی به هدف موردنظر نماید. از وجهی دیگر، کاهش وابستگی اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی به‌عنوان مهم‌ترین راهکار توسعه اقتصادی کشور، منوط به عرضه محصولات داخلی با کیفیت، قیمت و سرعت قابل رقابت در بازار جهانی است که تحقق این مهم، بدون وجود زیرساخت­های مناسب و بهینه لجستیکی امکان ­پذیر نیست. بنابراین توجه جدی به مقوله لجستیک و سرمایه­ گذاری برای گسترش و توسعه زیرساخت­های لجستیکی، امری ضروری در پیشرفت و توسعه اقتصادی و تجاری کشور محسوب می­شود. در همین راستا در قسمتی از بروشور به آسیب ­شناسی وضعیت لجستیک در کشور پرداخته شده و با توجه به موانع و مشکلات پیش­روی حوزه لجستیک، اقداماتی نظیر تدوین نقشه راه جامع لجستیک، ایجاد و به‌کارگیری حمل و نقل چندوجهی، حمایت از ایجاد شرکت­های لجستیکی طرف سوم، مشارکت بخش خصوصی در توسعه لجستیک، ساماندهی زنجیره­ های تأمین کالا در کشور، ایجاد و توسعه مراکزی لجستیکی و ارتقاء زیرساخت­های فیزیکی در کنار وجود یک نهاد متولی مشخص و واحد برای سیاست­ گذاری و برنامه­ ریزی در حوزه لجستیک، برای بهبود عملکرد لجستیکی کشور پیشنهاد گردیده است.