گزارش حاضر به تحلیل و بررسی صنعت نفت و گاز کشور در فصل سوم سال 2021 پرداخته و با استفاده از پیش ­بینی ­های تعدیل شده با چشم­ انداز مثبت به نتیجه رسیدن توافق هسته ­ای میان ایران و آمریکا، وضعیت مؤلفه­ های کلیدی صنعت مذکور را برای یک دوره 10 ساله تا سال 2030 پیش ­بینی نموده است.

در حال حاضر، به دلیل کاهش تقاضای نفت و گاز داخلی تحت فشار تحریم ­های ثانویه آمریکا و نیز به دلیل همه­ گیری کووید- 19، تمرکز هزینه‌ای شرکت ملی نفت ایران، صرف ارتقا و مدرن‌سازی فعالیت‌های جاری می­شود، اما پیش ­بینی­ ها حاکی از بهبود شرایط و بیشتر شدن تقاضا در سال های آینده است.

تحلیل سوآت^[1]: در تحلیل سوآت صنعت نفت و گاز، ذخایر عظیم نفت و گاز، هزینه­ های اندک استخراج و موقعیت جغرافیایی استراتژیک کشور، از نقاط قوت این صنعت به شمار می­رود. در مقابل، تحریم‌های بین ­المللی، عدم دسترسی به نظام بانکی مبتنی بر دلار، فقدان سرمایه­ گذاری کافی و عدم وجود دانش فنی پیشرفته، از نقاط ضعف اقتصاد کشور محسوب می­شود. فرصت­های مهم روبه ­روی این صنعت، شامل ارائه طرح­های متعدد در حوزه نفت و گاز، امکان افزایش تولید، پتانسیل بالای رشد در بخش تولید گاز مایع و محصولات پتروشیمی، سرمایه گذاری­های مداوم در زمینه ارتقای ظرفیت پالایش و احتمال لغو تحریم­ها است. درمقابل، مهم­ترین تهدیدهای احتمالی نیز شامل احتمال شکست در توافق هسته­ ای، عدم جذابیت قراردادهای نفتی، ظرفیت محدود سرمایه­ گذاری شرکت ملی نفت به دلیل فشار مالی و چالش­های موجود در یافتن بازارهای صادراتی جدید است.

اکتشافات بالادستی: ایران دارای بیش از 180 میدان کشف ‌شده است، اما تا کنون کمتر از نیمی از ذخایر کشف‌شده، توسعه یافته‌ در کشور با در اختیار داشتن 163.1 میلیارد بشکه نفت، پس از کانادا، ونزوئلا و عربستان سعودی دارای چهارمین ذخایر قابل استخراج نفت در جهان است. همچنین حجم منابع گاز طبیعی ایران 33.5 تریلیون متر مکعب است و ایران از این لحاظ پس از کانادا و روسیه در جایگاه سوم در جهان قرار دارد.

تولیدات بالادستی نفت: پیش‌بینی می­شود که در سال 2021، تولید نفت خام و میعانات گازی 3.9 درصد نسبت به سال قبل افزایش یابد که بخش عمده آن به تقاضای نفت خام از سوی چین برمی­گردد. این رشد در سال 2022 به 4.9 درصد خواهد رسید. تولید، تحت تاثیر نرخ اندک استخراج نهایی، نرخ افت بالایی دارد. مدیریت ضعیف مخازن، فقدان زیرساخت‌های کافی و دسترسی محدود به فناوری خارجی به دلیل تحریم­ های آمریکا از دلایل عمده این امر هستند. از طرفی، با توجه به افت صادرات و قیمت نفت به دلیل تحریم­ها و شیوع کووید-19، توانایی محدود شرکت ملی نفت ایران برای سرمایه‌گذاری و تکیه صرف بر روی پیمانکاران داخلی و پیش ­بینی به تعویق افتادن توافق هسته ­ای تا اواخر سال 2022 و یا حتی سال 2023، انتظار می­رود بخش عمده رشد صادرات نفت ایران در سال 24-2023 حاصل شود.

تولیدات بالادستی گاز: پیش ­بینی می­شود که تولید گاز طبیعی در سال 2021 نسبت به سال قبل از آن 5 درصد افزایش داشته باشد. اگرچه وجود منابع عظیم گاز، زمینه را برای پیش ­بینی­ های خوش بینانه ­تر فراهم می­سازد، اما رشد بلندمدت به میزان کسب سود سرمایه‌گذاران خارجی و ایجاد منابع جدید تقاضا و بهبود زیرساخت‌های صادرات بستگی خواهد داشت. همچنین قرار است کاهش سوزاندن گاز هم به میزان تولید کمک نماید. پیش‌بینی می­شود تولید از 248 میلیارد متر مکعب برآورد شده در سال 2020، با افزایشی 5 درصدی در سال 2021 به 260.4 میلیارد متر مکعب برسد.

بخش پالایش: راه­ اندازی فازهای جدید پالایشگاه ستاره خلیج فارس و نیز ارتقای مراکز موجود، کیفیت و دسترسی به انواع سوخت را در ایران بهبود خواهد بخشید که منجر به رشد تقاضای داخلی و نیز صادرات سوخت خواهد شد. لذا پیش ­بینی می­شود علی­رغم برآورد کاهش 8 درصدی تولید در سال 2020، در سال 2021 میزان تولید سوخت­های پالایش شده نسبت به سال قبل 7 درصد رشد کند.

مصرف سوخت­های پالایش شده: شیوع مجدد کووید-19، تأخیر در عرضه واکسن، کاهش فروش خودرو و کاهش صادرات محصولات پتروشیمی سبب شد تا میزان مصرف سالانه سوخت در سال 2020 بالغ بر 7.3 درصد کاهش یابد، اما انتظار می­رود تقاضای بلندمدت با توجه به بازیابی اقتصاد از کووید-19 و تحریم‌های هسته‌ای، بهبود داشته باشد. به این ترتیب رشد 6 درصدی مصرف سوخت در سال 2021 پیش ­بینی می­شود. مطابق برآوردها به دنبال کاهش 4.8 و 6.8 درصدی میزان واقعی تولید ناخالص داخلی ایران در سال‌های 2018 و 2019، انتظار می‌رود در سال 2020 نیز شاهد کاهش مجدد تولید ناخالص داخلی، معادل 6 درصد باشیم که همراستا با کاهش تقاضای سوخت است.

مصرف گاز: با توجه به راه ­اندازی فازهای جدید میدان گازی پارس جنوبی، چشم ­انداز مثبت رشد اقتصادی و تلاش دولت برای جایگزینی نفت با گاز طبیعی و به دنبال برآورد رشد 3 درصدی مصرف گاز برای سال 2020، پیش ­بینی می­شود تقاضا در بخش­های خانگی و صنعتی در سال­های 2021 و 2022 به ترتیب 3 و 3.5 درصد رشد نماید. بخش خانگی، تولید برق، بخش صنعتی، پالایش و پتروشیمی، تزریق مجدد و به میزان بسیار اندک بخش حمل و نقل، شکل دهنده تقاضای گاز هستند.

تجارت نفت: وجود پیش ­بینی­ مثبت از به ثمر رسیدن توافق هسته ­ای، انتظار احیای صادرات نفت خام کشور را ایجاد می­کند. بر اساس داده‌های شرکت رهگیری نفت‌کش‌های بلومبرگ، میزان صادرات ایران از سال 2018 تا پایان سال 2019 همواره نزولی بوده است. همه گیری کووید-19 نیز ضربۀ دیگری را در سال 2020 به ایران وارد نمود و قیمت نفت جهانی به پایین­ترین حد خود یعنی 20 دلار برای هر بشکه سقوط کرد. اما با انتخاب بایدن در آمریکا، اکثر مراکز ردیابی نفت‌کش‌ها، افزایش صادرات نفت ایران را از پایان سال ۲۰۲۰ گزارش می‌کنند. پیش‌بینی این است که امکان بازیابی تدریجی صادرات نفت در 2022-2021 و شتاب گرفتن آن در سال 2023 وجود دارد. اما رشد در بلندمدت به‌واسطه عدم مشارکت خارجی در این بخش و افزایش تقاضای بخش پالایش داخلی، محدود خواهد بود.

تجارت محصولات پالایش شده: ایران با افزایش تدریجی ظرفیت تقطیر نفت خام و نوسازی و ارتقای ظرفیت، در سال 2016 موفق شد به صادر کننده خالص سوخت تبدیل شود. با این وجود پیش ­بینی می­شود به دلیل کاهش محبوبیت نفت کوره، مازاد تجارت سوخت در بلندمدت کاهش یابد، لذا ایران در تلاش است فرآیند تبدیل پسماندها به محصولاتی با ارزش افزوده بالاتر را، که نیاز بیشتری هم به آن‌ها وجود داشته باشد، بهبود بخشد.

تجارت گاز: ایران قصد دارد که صادرات گاز را تا مارس سال 2022 به 15 تا 16 میلیارد متر مکعب برساند. با آغاز به‌ کار فازهای جدید میدان گازی پارس جنوبی در بازه زمانی 2020-2018، ظرفیت صادرات ایران افزایش یافته است. عراق، ترکیه و به مقدار کمتر افغانستان، مهم‌ترین وارد کنندگان گاز ایران هستند. علاوه بر افزایش حجم تولید گاز، توسعه زیرساخت‌های لازم از جمله خطوط لوله گاز، لازمه افزایش صادرات است. همینطور یافتن مقاصد تازه صادراتی نیز لازمه به حداکثر رساندن بهره­وری در ظرفیت­های جدید تولید است. انتظار می­رود که ایران بتواند در نیمه دوم بازه مورد پیش‌بینی، به یک صادرکننده مهم گاز مایع در منطقه تبدیل شود، اما لازمه تحقق این هدف ورود به بازارهای عمده مصرف گاز است.

شاخص ریسک به بازده بخش‌های بالادستی صنایع نفت و گاز ایران: علی­رغم امتیاز بالای ایران به دلیل منابع قابل توجه نفت و گاز، ریسک­ سرمایه­ گذاری به دلیل وضع مجدد تحریم‌ها و تأثیرات ناشی از این مسئله بر محیط کسب و کار و اقتصاد، همچنان بالا است. رتبه ایران در این شاخص در میان 12 کشور منطقه، پنجم و در میان 72 کشور جهان، بیستم است.

شاخص ریسک به بازده بخش‌های پایین‌دستی صنایع نفت و گاز ایران: بخش پایین‌دستی فعالیت‌ها در صنایع نفت و گاز ایران حجم و تنوع قابل توجهی دارد، اما دولتی بودن، اعطای یارانه سنگین سوخت و بی­ ثبانی سیاسی همچنان از عوامل ریسک هستند. رتبه ایران در این شاخص در منطقه و در میان 13 کشور دوم و در جهان و در میان 92 کشور، هفتم است.

شاخص ریسک به بازده در بخش‌های بالادستی نفت و گاز در خاورمیانه و شمال آفریقا: بازده سرمایه‌گذاری در این منطقه به دلیل وجود عظیم‌ترین منابع نفت و گاز در جهان قابل توجه است، اما محدودیت‌ در زمینه مشارکت خارجی، بی ­ثباتی اقتصادی و سیاسی، بسترهای حقوقی و اداری پیچیده، از میزان بازدهی سرمایه‌گذاری می‌کاهند. لذا این منطقه امتیاز 52 در شاخص ریسک به بازده را کسب نموده که تنها اندکی از متوسط جهانی (50.0) بیشتر است.

شاخص ریسک به بازده در بخش‌های پایین‌دستی صنایع نفت و گاز در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا: ویژگی‌های مناسب جمعیتی، پروفایل قوی تقاضا و وجود یک بخش بزرگ و مدرن پالایش، سبب شده تا امتیاز این منطقه در شاخص ریسک به بازده فعالیت‌های پایین‌دستی بالا باشد، اما تخصیص یارانه به انواع سوخت و بالا بودن ریسک در برخی کشورهای این منطقه، عملکرد کلی منطقه را تضعیف کرده است. رقم این شاخص با امتیاز 52.3 همچنان از میانگین عملکرد جهانی (50.0) بیشتر است.

بازار انرژی: شرکت ملی نفت ایران، کنترل تمامی فعالیت‌های بالادستی و پایین‌دستی در حوزه نفت و گاز و فعالیت‌های مربوط به پالایش و پخش را بر عهده دارد. قراردادها نیز از مدل بیع متقابل، به قرارداد نفتی ایران (آی سی پی) تبدیل شده است. طولانی‌تر شدن مدت قراردادها، بهبود سازوکارهای مربوط به بازگشت هزینه‌ها، افزایش کنترل عملیاتی و تعریف یک نظام مالی پیشرفته‌تر از جمله مزایای آی‌پی‌سی نسبت به قراردادهای بیع متقابل هستند.

شرایط صنایع نفت و گاز در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا: علی‌رغم فشار کاهش بهای نفت، کاهش داوطلبانه میزان تولید و تحریم‌های آمریکا، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا همچنان یکی از عوامل پیش‌برنده رشد عرضه جهانی در دهه پیش رو خواهد بود. نفت همچنان عضو اصلی عرضه است و بر سهم گاز نیز افزوده خواهد شد. پیش‌بینی می­شود که تولید نفت در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا با افزایشی 22.5 درصدی در دوره ۲۰۲۱ تا ۲۰۳۰، معادل 6.75 میلیون بشکه در روز افزایش یابد. همچنین در ده سال آینده، میزان مصرف محصولات پالایش‌شده 2.34 میلیون بشکه در روز (28.7 درصد) افزایش یابد و تا سال 2030 به 10.52 میلیون بشکه در روز برسد. انتظار می­رود ظرفیت صنایع پالایشگاهی در منطقه نیز در پنج سال آینده رشد بالایی را تجربه کند و با افزایش حدود 2.41 میلیون بشکه در روز، در سال 2025 به 14.09 میلیون بشکه در روز برسد. علاوه بر این، پیش‌بینی می­شود که تولید گاز کشورهای مذکور از ۸۵۵ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۲۰ به 1071 میلیارد متر مکعب تا سال ۲۰۳۰ افزایش یابد (رشد ‏۲۵.۲ درصدی)‏. ​ تقاضای گاز منطقه نیز از 693 میلیارد مترمکعب در سال 2020 به 878 میلیارد متر مکعب در سال 2030 (26.7 درصد رشد) افزایش خواهد یافت.

^[1] SWOT

ترجمه ای از گزارش موسسه فیچ:

Iran; Petrochemicals Report; Q3 2020

Includes 5-year forecasts to 2024

Fitch Solutions, April, 2020

در این بولتن به تحلیل چشم‌انداز 5 ساله صنعت پتروشیمی ایران از نظر موسسه فیچ پرداخته شده است. صنعتی که از بیرون با تحریم‌های ظالمانه مواجه شده و از درون هدف‌گذاری‌های قابل‌توجهی برای افزایش ظرفیت و تولیدات آن مدنظر قرار گرفته است.

صنعت پتروشیمی ایران با ریسک‌های بالای ناشی از همه‌گیری کووید-19 مواجه است که فعالیت‌های پتروشیمی را شدیداً مختل کرده، به‌گونه‌ای که محصولات شیمیایی و پلیمرها، به‌خصوص اتیلن و پلی‌اتیلن، با افت قیمت و کاهش تقاضای داخلی و خارجی روبرو شده‌اند. محدودیت‌های ملی باعث آسیب به فعالیت‌های صنعتی شده؛ اما پس از دورهٔ محدودیت‌ها، به دلیل تحریم‌های ایالات‌متحده که برخی از تولیدکنندگان پتروشیمیایی و کاهش در درآمدهای نفتی را هدف گرفته، سقوط در زنجیره‌های ارزش به‌خصوص صنعت خودرو را پیش‌بینی می‌کنیم. در نتیجه، بر این باوریم که هدف‌گذاری سالانه 130 میلیون تن تولید پتروشیمی تا سال 2025 قابل‌دستیابی نخواهد بود.

کم‌بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و همچنین محدودیت‌های خوراک، همچنان مشکلاتی هستند که با توسعهٔ کشور، بدتر هم می‌شوند، درحالی‌که بادهای مخالف رکود در بازارهای خارجی یعنی چین و هند را هم احساس می‌کنند.

با توجه به اینکه کشور با یک بازیابی طولانی و کُند از رکود عمیق سال‌های 2019 و 2020 مواجه است، بازار داخلی نخواهد توانست کاهش فروش صادراتی را جبران کند. این مشکلات باعث کاهش شدید در تعداد پروژه‌های جدید می‌شود که حاکی از کاهش رشد ظرفیت به‌خصوص از سال 2023 است.

رکود در سرمایه‌گذاری بالادستی و افول بازار انرژی، می‌تواند باعث عدم توفیق شرکت ملی نفت در دستیابی به اهداف خود مبنی بر افزایش خوراک اختصاص‌یافته به مجتمع‌های پتروشیمی از 33 میلیون تن در سال در 2019 به 62 میلیون تن در سال در 2021 و 86 میلیون تن در سال تا 2025 شود.

عدم دستیابی به این اهداف باعث محدود شدن فعالیت داخلی تولید محصولات پتروشیمی گردیده و به‌طور مؤثری باعث بلااستفاده ماندن مجتمع‌ها خواهد شد.

در صورت تکمیل پروژه‌هایی که در حال حاضر در دست اجرا هستند، پیش‌بینی می‌شود در سال 2024 حدود 15.5 میلیون تن اتیلن، 10.7 میلیون تن پلی‌اتیلن و 2.4 میلیون تن پلی‌پروپیلن توسط صنعت پتروشیمی ایران تولید شود. این ظرفیت‌ها با تکمیل پروژه‌های اولفین 11 و 12 پشتیبانی خواهند شد که به ترتیب 2 و 1.2 میلیون تن در سال ظرفیت دارند.

همچنین برآورد می‌شود رشد سایر حوزه‌های اصلی شامل متانول با 24 میلیون تن در سال و کودهای شیمیایی شامل سالانه 9.8 میلیون تن آمونیاک و 15.4 میلیون تن اوره نیز محقق شود. بااین‌حال، بسیاری از مجتمع‌های جدید با تأخیر در تکمیل مواجه خواهند بود؛ ازاین‌رو سطوح پایینی از بهره‌گیری از ظرفیت را به دلیل چالش‌های بازار خارجی و رکود بازار داخلی انتظار داریم و بر این اساس، رشد ظرفیت نمی‌تواند نشانگر سلامت بخش باشد.

در این گزارش تأکید شده است که یک ریسک قابل‌توجه، صرف‌نظر از ریسک ژئوپلیتیک که رشد بخش پتروشیمی ایران را خدشه‌دار می‌کند، مشکلات دیرپای کمبود آب است؛ به‌گونه‌ای که پیش‌بینی می‌شود حداقل 5 میلیون تن از ظرفیت سالانه صنعت پتروشیمی به دلیل عدم دسترسی مجتمع‌های در حال ساخت به آب، محقق نشود.