این گزارش به بررسی سرمایه‌گذاری‌ها و تلاش‌های کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس برای مشارکت در زنجیره‌های ارزش جهانی می‌پردازد. با توجه به موقعیت ژئواستراتژیک این منطقه در مسیرهای تجاری جهانی، کشورهای عضو در تلاش هستند تا از طریق توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل و مشارکت در انقلاب چهارم صنعتی، نقش خود را در زنجیره‌های ارزش جهانی تقویت کنند.

نقاط قوت

• موقعیت ژئواکونومیک: خلیج فارس در میان مسیرهای کلیدی تجارت بین آسیا و اروپا قرار دارد و بخش مهمی از نفت جهان از این منطقه تامین می‌شود. کشورهای شورای همکاری کانون تجارت و از مهم‌ترین تولیدکنندگان نفت در جهان هستند.
• زیرساخت‌های حمل و نقل پیشرفته: کشورهای عضو، سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در توسعه فرودگاه‌ها، بنادر، جاده‌ها و خطوط ریلی انجام داده‌اند. بندرهای جبل‌علی در امارات و ملک‌عبدالله در عربستان از شلوغ‌ترین بنادر جهان هستند.
• جذب سرمایه‌گذاری خارجی: این منطقه سالانه حجم قابل توجهی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را در بخش لجستیک و زیرساخت جذب می‌کند.
• مشارکت بخش خصوصی: کشورهای عضو از طریق مشارکت‌های بخش دولتی و خصوصی، به دنبال جذب سرمایه‌گذاری و تخصص بخش خصوصی در توسعه زیرساخت‌ها هستند.

نقاط ضعف

• وابستگی به درآمدهای نفتی: اقتصادهای کشورهای عضو همچنان به شدت به درآمدهای نفتی وابسته هستند، امری که می‌تواند آسیب‌پذیری آن‌ها را در برابر نوسانات قیمت نفت افزایش دهد.
• محدودیت‌های زیرساخت: با وجود سرمایه‌گذاری‌های گسترده، برخی از زیرساخت‌های حمل و نقل همچنان با محدودیت‌های ظرفیت و کارایی مواجه هستند.
• هزینه‌های بالای لجستیک: هزینه‌های بالای حمل و نقل و لجستیک می‌تواند رقابت‌پذیری این منطقه در زنجیره‌های ارزش جهانی را کاهش دهد.
• نیروی کار محدود: کمبود نیروی کار ماهر در برخی از کشورهای عضو می‌تواند توسعه بخش لجستیک را محدود کند.

فرصت‌ها

• رشد تجارت با آسیا: بیش از 50 درصد از تجارت بین‌المللی شورای همکاری خلیج فارس با آسیا انجام می‌شود که فرصت‌های جدیدی را برای توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل ایجاد می‌کند.
• تنوع‌بخشی اقتصادی: توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل می‌تواند به تنوع‌بخشی اقتصادی و کاهش وابستگی به نفت کمک کند.
• همکاری‌های منطقه‌ای: پروژه‌های مشترک مانند راه آهن "اتحاد" می‌تواند به یکپارچگی منطقه‌ای و تقویت همکاری‌ها کمک کند.
• فناوری‌های نوین: به‌کارگیری فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی، بلاکچین و اینترنت اشیا می‌تواند کارایی و رقابت‌پذیری این کشورها در زنجیره‌های ارزش را افزایش دهد.

تهدیدها

• تنش‌های ژئوپلیتیکی: درگیری‌های منطقه‌ای و تنش‌های ژئوپلیتیکی می‌تواند توسعه زیرساخت‌ها و همکاری‌های منطقه‌ای را تهدید کند و بر نقش این کشورها در زنجیره‌های ارزش تاثیر منفی شدیدی بگذارد.
• رقابت منطقه‌ای: رقابت میان کشورهای عضو برای جذب سرمایه‌گذاری و تجارت می‌تواند به تضعیف همکاری‌ها منجر شود.
• تغییرات آب و هوایی: تغییرات آب و هوایی و افزایش سطح دریا می‌تواند زیرساخت‌های ساحلی را تهدید کند.
• امنیت سایبری: با افزایش دیجیتالی شدن زنجیره‌های ارزش، تهدیدات امنیت سایبری می‌تواند چالش‌های جدیدی را برای این کشورها ایجاد کند.

در پایان باید اشاره داشت شورای همکاری خلیج فارس با وجود چالش‌هایی مانند وابستگی به نفت و محدودیت‌های زیرساختی، از پتانسیل بالایی برای ایفای نقش مهم‌تر در زنجیره‌های ارزش جهانی برخوردار است. در صورت بهره‌گیری از نقاط قوت و فرصت‌ها و اتخاذ راهکارهای مناسب، ارتقای موقعیت این کشورها در زنجیره‌های ارزش جهانی دور از انتظار نیست.

مرکز پژوهش‌­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش‌­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش­‌ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­‌گیرند.

در نود و چهارمین گزارش از این سلسله گزارش‌­ها، گلچینی از تحولات اخیر در سه لایه تحولات جهانی و منطقه­‌ای در حوزه محیط ژئواکونومیک ایران، و خلاصه­‌ای از آخرین گزارشات جهانی در قالب بخش پژوهش‌­های تازه ارائه شده است.

در بخش تحولات جهانی، تعهد میلیاردی چین به آفریقا، تغییر تعرفه‌های ایالات متحده در قبال چین، شکست مذاکرات اتحادیه اروپا و چین و اتهام چین به آمریکا در خصوص نقض قوانین سازمان تجارت جهانی توسط این کشور مورد بررسی قرار گرفته است. از نکات قابل توجه در این گزارش، می‌توان به اعمال محدودیت صادرات تیتانیوم و اورانیوم توسط روسیه و تحقیق چین در واردات کلزای از کانادا اشاره کرد.

در سطح تحولات منطقه‌ای، ارتقای چشم‌انداز اقتصادی عربستان مورد توجه قرار گرفته که به علت انجام اصلاحات اقتصادی جامع انجام‌شده طی هشت سال بوده که حاکی از انتظار رشد قوی در بخش غیرنفتی، به‌ویژه با توجه به اصلاحات اقتصادی و سرمایه‌گذاری‌های کلان در این کشور می‌باشد. همچنین، مذاکرات عربستان و چین در خصوص تقویت همکاری در صنعت خودروسازی با شرکت‌های مطرح چینی، بازگشایی دفاتر سرمایه‌گذاری چین در سه شهر در عربستان و تبدیل کشور اردن به هاب لجستیک در منطقه، از دیگر تحولات مهم منطقه است.

اتخاذ سیاست توسعه حمل و نقل کشور عراق با پروژه ملی جاده توسعه، انجام مذاکرات کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس (GCC) و اندونزی در مورد انعقاد توافق‌نامه تجارت آزاد (FTA)، گفتگوی تجاری این اتحادیه با کشور نیوزلند و فروش 500 میلیون دلار اوراق قرضه اسلامی توسط صندوق ثروت ملی ترکیه از موارد قابل توجه دیگر در این گزارش می‌باشد.

در بخش پژوهش‌های تازه، در خصوص تجارت فراگیر و گزارش سالانه سازمان تجارت جهانی موسوم به "گزارش تجارت جهانی 2024" که مهم‌ترین گزارش این نهاد در سال محسوب می‌شود نیز مطلبی ارائه شده است. این گزارش تحت عنوان "تجارت و فراگیری: چگونه تجارت برای همه منفعت داشته باشد"، به تحلیل جامع تاثیرات تحول‌آفرین تجارت جهانی در سه دهه گذشته پرداخته و نقش کلیدی سازمان تجارت جهانی را در تقویت رشد اقتصادی و توسعه درآمدی کشورها بررسی می‌نماید. از سوی دیگر، گزارش موسسه پیترسون در خصوص تحلیل ارائه شده در چشم‌انداز تجارت جهانی به ‌ویژه در روابط میان اقتصادهای بزرگ مانند ایالات متحده، اتحادیه اروپا (EU) و چین مورد بررسی قرار گرفته و در آخر، به چگونگی روابط اقتصادی اتحادیه اروپا و ترکیه در عصر چندپارگی ژئواکونومیک پرداخته می‌شود.