مرکز پژوهش ­های اتاق ایران تهیه و انتشار سلسله گزارش ­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش ­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در پنجاه و یکمین گزارش از این سلسله گزارش­ ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده و آخرین روندها و پیش­ بینی ­های اقتصادی تهیه شده توسط بزرگ ­ترین نهادهای اقتصادی بین ­المللی، در قالب داده­ های تازه مورد واکاوی قرار گرفته ­اند.

در بخش تحولات جهان، در اتفاقی با اهمیت رییس جمهور چین در مهمترین سفر خارجی خود در دوره پساکرونا، راهی عربستان شد تا اهمیت این کشور و به طور کلی جهان عرب در دیپلماسی اقتصادی چین را به نمایش بگذارد. در این سفر، "توافقنامه مشارکت استراتژیک جامع" میان طرفین امضا شد. مهمتر آنکه چین و عربستان سعودی 34 توافقنامه سرمایه‌گذاری را به امضا رساندند. افزون بر این، دو طرف از هماهنگی بیشتر میان کلان پروژه راه ابریشم چین و چشم‌انداز 2030 عربستان سخن گفته و خواستار پیشرفت در مذاکرات موافقت‌نامه تجارت آزاد میان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و چین شده‌اند. از منظر تأثیرات این سفر بر منافع ایران، روشن است که عربستان به مرکز ثقل دیپلماسی منطقه‌ای چین در خاورمیانه تبدیل شده است و به نوعی جای ایران را گرفته است. از نظر اقتصادی، توجه به این نکته اهمیت دارد که ایران نه تنها اقتصادهای غربی را از دست داده است، اکنون بیم آن می‌رود اقتصاد چین را نیز از دست دهد و پس از کشورهای عربی به عنوان بازیگری درجه دوم در خاورمیانه در رادار دیپلماسی اقتصادی چین تلقی شود. پرسش راهبردی از منظر منافع ملی، آنکه چرا و به چه دلایلی علیرغم توافقنامه پرسروصدای همکاری راهبردی میان ایران و چین، موسوم به توافق‌نامه ۲۵ ساله، چین عمده سرمایه‌گذاری‌های خود را در جهان عرب به ویژه در خلیج فارس صورت می‌دهد؟

 پیامدهای اعمال سقف بر قیمت نفت روسیه،  تلاش روسیه برای اتحادیه گازی با آسیای مرکزی و  ایجاد ساختارهای مالی در بریکس و در نهایت  هشدار آلمان نسبت به جنگ تجاری آمریکا با اتحادیه اروپا از دیگر اخبار مهم بین­ المللی بود.

 در تحولات منطقه‌ای، یک بار دیگر ضعف دیپلماسی اقتصادی ایران خود را نشان می دهد. داده‌های جدید دولت قزاقستان نشان می‌دهد که حمل و نقل کالا از مسیر کریدور میانی، کریدوری که چین و آسیای مرکزی را با عبور از خزر و از طریق آذریایجان به ترکیه و اروپا وصل می‌کند در 10 ماه نخست سال 2022 رشد 800 درصدی داشته است. این کریدور در رقابت با موقعیت ژئواکونومیک ایران، بویژه کریدور شمال- جنوب و کریدور چین -آسیای مرکزی-غرب آسیا قرار می‌گیرد و پیشرفت آن به معنای تضعیف موقعیت ژئواکونومیک ایران است.

تلاش دولت ترکیه برای تضمین جریان ارزی جدید از کشورهای «دوست»، از جمله عربستان سعودی و قطر از دیگر تحولات منطقه است. با نزدیک شدن به انتخابات سرنوشت‌ساز این کشور در ماه ژوئن 2023، اقدامات در جهت حمایت از لیر ترکیه و ممانعت از ایجاد طوفان دیگری از افزایش قیمت‌ها، در تعیین سرنوشت انتخابات حائز اهمیت است. کمبود منابع ارزی، به عنوان یکی از عوامل اصلی آشفتگی اقتصادی ترکیه به شمار می‌رود.  

از جمله رویدادهای مهم دیگر باید به فعال تر شدن اسرائیل در منطقه اشاره کرد.  همکاری اسرائیل و قطر در میدان گازی صیدون و تقویت مبادلات تجاری این کشور با مصر از این منظر قابل توجه است.

در بخش داده­ های تازه آمارهای اداره کل گمرک چین حاکی از این است که واردات طلای روسیه به چین در ماه اکتبر به 2.16 تن رسید که بالاترین رقم در هفت سال گذشته به شمار می‌رود. تحریم طلای روسیه از سوی غرب، زمینه را برای توجه فزاینده تولیدکنندگان روس به بازار چین فراهم آورده است. داده‌های تازه گمرک چین همچنین نشان می‌دهد که تجارت بین روسیه و چین در سال جاری به رشد خود ادامه داده است و در 9 ماه نخست، به 129 میلیارد دلار رسیده است. در همین راستا، گردش مالی تجاری در سه فصل نخست سال جاری، نزدیک به 30 درصد افزایش یافته است.

  مرکز پژوهش ­های اتاق ایران تهیه و انتشار سلسله گزارش ­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش ­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می ­گیرند.

در سی و هشتمین گزارش از این سلسله گزارش­ ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده و آخرین روندها و پیش ­بینی ­های اقتصادی تهیه شده توسط بزرگ ­ترین نهادهای اقتصادی بین ­المللی، در قالب داده­ های تازه مورد واکاوی قرار گرفته ­اند.

در بخش تحولات جهان، تلاش‌ برای احیای کریدور غلات و بازگشایی بنادر اوکراین، به عنوان صادرکننده مهم غلات در صدر اخبار روز قرار داشت. روسیه، اوکراین، ترکیه و سازمان ملل متحد توافقنامه ‌ای امضا کردند تا صادرات غلات و کود اوکراینی را از بنادر دریای سیاه احیا کنند و به کاهش بحران غذایی فزاینده ‌ای که پس از جنگ بدتر شده است، کمک کنند.  تحریم‌های جدید بریتانیا علیه روسیه  و تمرکز اتحادیه اروپا بر گاز نیجریه از دیگر خبرها مرتبط با بحران اوکراین است.  چین نیز که در پیامد جنگ اوکراین با از بین ‌رفتن کریدور کلیدی مسیر خشکی راه ابریشم که از روسیه و اوکراین چین را به بازار اروپا متصل می‌کرد رو برو شده در پی مسیرهای جایگزین برای راه ابریشم است. جایگزین اصلی، شبکه تقریباً 6500 کیلومتری جاده ‌ها، راه ‌آهن‌ها و بنادر است که در سراسر قزاقستان، دریای خزر، آذربایجان، گرجستان، ترکیه و اروپا به نام مسیر حمل‌ و نقل بین ‌المللی ترانس خزر یا کریدور میانی  امتداد دارد. از سوی دیگر نگرانی آمریکا از ژئوپلیتیک شدن تجارت جهانی سبب شد تا این کشور خواستار روابط تجاری عمیق ‌تر میان متحدان برای تقویت زنجیره تأمین، مبارزه با تورم و خنثی‌کردن «روش ‌های تجاری ناعادلانه» چین و تلاش‌ های چین برای تسلط بر بازارهای کلیدی مواد خام و فناوری پیشرفته شد.

 در تحولات منطقه‌ای تمایل فزاینده امارات برای تمرکز بر بازار انرژی اروپا و کاستن از وابستگی به بازارهای آسیایی مورد توجه قرار گرفته است.

پیامدهای سفر بایدن به منطقه، از دیگر مسائل مهم روز است. در  راستای تشکیل محور هند، اسرائیل امارات عربی متحده و آمریکا، دولت اسرائیل سهامش در بندر حیفا را به کنسرسیومی با مشارکت یک شرکت هندی فروخته است.

اما هند علاوه بر همکاری با امریکا روسیه را نیز مد نظر قرار داده است. رویترز اخیراً ادعا کرد که روسیه به دنبال دریافت درهم امارات متحده عربی برای صادرات نفت به برخی از مشتریان هندی است. رویترز مدعی است این امر به پالایشگاه ‌های هندی که به دلیل هزینه ‌های بالای حمل ‌و نقل به ‌ندرت نفت روسیه را خریداری می‌ کردند، فرصتی برای افزایش واردات با تخفیف‌ های سنگین در مقایسه با نفت خام برنت و خاورمیانه فراهم کرد. بانک مرکزی هند هفته گذشته مکانیسم جدیدی را برای تسویه‌حساب‌ های تجاری بین ‌المللی به روسیه معرفی کرد که بسیاری از کارشناسان آن را راهی برای ارتقای تجارت با کشورهای تحت تحریم غرب مانند روسیه و ایران می‌دانند.

مقامات طالبان و پاکستان به توافق تجاری جدیدی دست‌ یافته ‌اند که بر مبنای آن رفت ‌و آمد آزاد کامیون‌های باربری میان افغانستان و پاکستان از ماه اوت 2022 آغاز خواهد شد و اسلام‌ آباد بر کالاهای صادراتی و ترانزیتی افغانستان محدودیتی وضع نخواهد کرد. این محدودیت حتی به صادرات بر هند نیز وضع نخواهد شد.

 داده‌ های تازه  موقعیت ایران در بازار جهانی گاز را بررسی کرده است. ایران دومین دارنده ذخایر گازی در جهان است اما در میان ده صادرکننده بزرگ قرار ندارد. بی شک تحریم ‌های دوام‌ دار علیه کشور مهم ‌ترین عامل وضعیت تأسف ‌بار کشور در این حوزه است.

گزارش جدید آنکتاد نیز ضرورت  احیای کریدور غلات را نشان می‌ دهد. جنگ در اوکراین، تجارت اوکراین و منطقه دریای سیاه را آشفته کرده است. بازار غلات با توجه ‌به نقش‌ برجسته روسیه و اوکراین در بازارهای مواد غذایی کشاورزی و ارتباط آن با امنیت غذایی و کاهش فقر به‌ شدت متأثر شده است. قیمت غلات و هزینه حمل ‌و نقل از سال 2020 در حال افزایش بوده است، اما جنگ در اوکراین این روند را تشدید کرده و کاهش موقت قیمت حمل ‌و نقل پس از کرونا را معکوس کرده است.

 توقف صادرات گاز از خط نورد استریم در هفته ‌های اخیر، مهم‌ترین تحول در ژئوپلیتیک انرژی جهانی بوده است. اهمیت این خط به ‌عنوان اهرم در این نکته نهفته است که اگر نورد استریم 1 صادرات را پس از تعمیر و نگهداری در 21 ژوئیه به طور کامل متوقف می ‌کرد، سطح ذخیره ‌سازی اتحادیه اروپا تا قبل از زمستان تنها به حدود 65 درصد می‌رسید و این خطر واقعی را ایجاد می‌ کرد که گاز قاره در طول فصل گرمایش تمام شود و به بحرانی ژرف در انرژی اروپا دامن زند.

 گزارش جدید آنکتاد در مورد توسعه اقتصادی در آفریقا، رکورد شکنی  صادرات گاز روسیه به چین  و تجارت 21 میلیارد دلاری آذربایجان از دیگر موارد مطرح شده در بخش داده ­ها و آمار است.