در سال های اخیر ظهور کشتی‌های اقیانوس پیما در مقیاس بزرگ و پذیرش کانتینرهای استاندارد، ظرفیت‌های حمل و نقل را افزایش داده و هزینه‌های متوسط حمل‌ونقل بین‌المللی را کاهش داده است. هم چنین پیشرفت در فناوری  ارتباطات و اطلاعات، مانند اینترنت، نسل جدیدی از ارائه دهندگان خدمات لجستیک، توزیع، مالی و تجاری را فعال کرده که پیکربندی کارآمد زنجیره های تامین جهانی ها را تسهیل کرده و مدیریت زمان واقعی فعالیت های زنجیره ارزش جهانی را هم امکان پذیر و هم ارزان کرده است.

تحولات عظیم فوق الذکر در عرضه تجارت بین الملل باعث تحول درمفاهیم تجارت سنتی و سوق به مفاهیم "تجارت وظایف" و "تکه تکه شدن" فراینده تولید در ادبیات اقتصادی تجربی و نظری شده است.از منظر حساب های ملی کشورها نیز مجموعه داده های جدید با ترکیب جداول داده-ستانده جهانی با جزئیات آمار تجارت دوجانبه گردآوری شده است. این جداول داده- ستانده بین کشوری (ICIO) و جهانی همانند Eora و WIODیک تصویر جامع از مبادلات بین المللی کالاها و خدمات در یک مجموعه داده بزرگ ارائه می کنند که جداول داده- ستانده ملی کشورهای مختلف را در یک نقطه زمانی معین ترکیب می کند. از آنجایی که  این جداول حاوی اطلاعاتی در مورد روابط عرضه و مصرف بین فعالیت ها و بین کشورها هستند، می‌توان ساختار عمودی اشتراک تولید بین‌المللی را شناسایی کرده و جریان‌های ارزش فرامرزی را برای یک کشور یا منطقه  به شکل مقداری اندازه‌گیری کرد. از این رو، این جداول داده- ستانده بین کشوری را می توان در ترکیب با روابط حسابداری برای مشخص کردن پیوندهای بین بخش کشوری که ارزش تولید از آنجا منشا می گیرد و بازاری که در آن تقاضای نهایی جذب می شود، استفاده کرد .از نظر تئوری، می‌توان فرآیند تولید ارزش افزوده هر محصول را در هر کشوری در هر مرحله از تولید دنبال کرد. جداول داده- ستانده بین کشوری همچنین به ما امکان می دهد تا با تجزیه صادرات ناخالص به تحلیل و بررسی ارزش افزوده داخلی(بخشی از صادرات ناخالص که منشا آن ایران است)،ارزش افزوده خارجی(بخشی از صادرات ناخالص که منشا آن خارج از کشور است)،حساب مضاعف داخلی و خارجی و ارزش افزوده بازگشتی( ارزش افزوده داخلی در محصولات واسطه ای صادر شده ایرانی که مجدداً وارد کشور شده و در اقتصاد داخلی جذب می شوند) بپردازیم.

 در این  راستا مرکز پژوهش های اتاق ایران اقدام به یک سری مطالعات در زمینه زنجیره ارزش جهانی فعالیت ها کرد که در گام اول با طراحی یک پروژه سنگین ضمن بررسی ادبیات علمی و تجربی  جداول داده-ستانده جهانی در سطح دنیا، اتصال جدول داده-ستانده ملی سال 1395 بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران را به جدول داده-ستانده بین کشوری سال 2016 سازمان همکاری و توسعه اقتصادی را فراهم کرد .با انجام این مطالعه بانک اطلاعات لازم را برای بررسی نقش ایران در زنجیره اهای ارزش جهانی فراهم گردید. سوالات مهمی پیش روی محققین، سیاست گذاران و تصمیم گیران اقتصادی برای نقش اقتصاد ایران در قالب فعالیت های اقتصادی در زنجیره ارزش جهانی وجود دارد که به برخی از آنها در این کتاب پاسخ داده شده است. اهم سوال های که در این کتاب به آنها در مورد اقتصاد ایران پاسخ داده شده اند عبارتنداز:

• اجزای ارزش افزوده صادرات ناخالص، یعنی: ارزش افزوده داخلی، ارزش افزوده برگشتی و ارزش افزوده خارجی و حساب مضاعف داخلی و خارجی فعالیت های اقتصادی ایران چگونه است؟
• شاخص های مشارکت زنجیره ارزش جهانی فعالیت های اقتصاد ایران در سطح جهان چقدر هستند؟
• موقعیت جغرافیایی فعالیت های بالادستی و پایین دستی اقتصاد ایران در زنجیره ارزش جهانی کدامند؟
• "تخصص گرایی عمودی" فعالیت های اقتصاد ایران چگونه است ؟

پاسخ سوالات فوق با بکارگیری آخرین روش شناسی های علمی دنیا در مورد اقتصاد ایران در کتاب حاضر به شکل کمی یا مقداری ارایه شده است و می تواند راهگشای تصمیم گیری و سیاست گذاری اقتصادی و تجاری برای اقتصاد ایران قرار گیرد. امید است با دسترس قرار گرفتن این نتایج در دسترس پژوهشگران، تصمیم سازان و سیاست گذاران، تدقیق و روشنگری برای توسعه اقتصاد ایران فراهم شود.

نقش زنجیره ارزش جهانی (GVC) در تجارت بین‌المللی، تولید ناخالص داخلی و اشتغال جهان رو به افزایش است. این زنجیره‌ها، بنگاه‌ها، کارگران و مشتریان را در سراسر جهان به هم متصل می‌کند و در کشورهای در حال توسعه نیز سنگ‌بنایی برای افزایش مشارکت بنگاه‌ها در اقتصاد جهانی محسوب می‌شود. برای بسیاری از کشورهای جهان به ویژه اقتصادهای در حال توسعه، توانایی حضور موثر در زنجیره ارزش جهانی، عاملی حیاتی برای توسعه به شمار می‌رود.
بدیهی است افزایش مشارکت اثربخش کشورها در زنجیره ارزش جهانی، مستلزم شناخت اولیه نسبت به جایگاه هر کشور در این زنجیره است. لذا در این گزارش، سعی شده ضمن اشاره به مفاهیم بنیادین زنجیره ارزش جهانی و منطقه‌ای، شیوه‌های مشارکت کشورها مورد بررسی قرار گیرد و جایگاه ایران و ترکیه در زنجیره ارزش جهانی قیاس گردد.

در ادبیات اقتصادی قرن بیستم، دارایی‌ های فیزیکی لازمه خلق ثروت بود اما امروزه کسب ثروت و ارزش بیشتر، مبتنی بر قدرت رقابت و توسعه است. کسب مزیت رقابتی نشان‌ دهنده قابلیت‌ های شرکت به‌ عنوان ترکیبی از مهارت‌ ها، دانش و رفتارهایی است که در افراد، سیستم‌ ها، فرایندها و ساختارها منعکس می‌ شود. در فضای اقتصادی امروز، کشورها و شرکت‌ هایی قادر به بهره‌ برداری از فرصت‌ های بازار جهانی خواهند بود که توانایی خلق و توسعه مزیت رقابتی داشته باشند. مزیت رقابتی، تمایز در ویژگی‌ های هر کسب‌ و‌ کاری است که آن را قادر به ارائه خدمات متمایز نسبت به رقبا می‌ کند. در واقع مزیت رقابتی، ارزشی است که سازمان به مشتریان خود عرضه می‌ کند. مزیت رقابتی در دو محور مدیریت هزینه و تمایز، قابل کسب است. مدیریت هزینه و تمایز از مسیر شناسایی و تحلیل فعالیت‌ ها و فرآیندهای مختلف کسب‌ و کار مرتبط با ایجاد یک محصول یا انجام یک خدمت، میسر می‌ شود که این فرایند در چارچوب تحلیل زنجیره ارزش صورت می‌ پذیرد. در این گزارش به معرفی چارچوب یکی از مهمترین مدل‌ های تحلیل زنجیره ارزش، یعنی مدل مایکل پورتر که از سوی مدرسه کسب و کار هاروارد نیز پیشنهاد شده است، پرداخته شده است.

برخـی از چالش‌ های صنعـت لبنیـات کشـور ناشـی از نواقـص زنجیـره ارزش ایـن صنعـت و مشکلات سـاختاری درون صنعـت اسـت. سـایر مشکلات ناشـی از سیاسـت‌گذاری‌ های سـطح بخشـی و کلان کشـور در حـوزه نـرخ ارز و قیمت‌ گذاری دستوری است کـه بـر کلیـه صنایـع کشـور از جملـه صنعـت لبنیـات اثرگـذار هسـتند.
لازم بـه توضیـح اسـت همراسـتا بـا چالش‌ هـای موجـود در صنعـت لبنیات، بـروز عوامـل پیش‌بینـی نشـده نظیـر تحریم‌ هـای بین‌ المللـی و اثـرات آن در تامیـن مـواد اولیه مورد نیاز صنعت و همچنین نوسـانات نرخ ارز موجب کاهـش تـوان رقابتـی ایـن صنعـت و آسیب‌ پذیری آن شده است. در ادامـه مهم تریـن عواملـی که به عنوان چالش‌ های صنعـت لبنیـات مطرح هستند، مـورد بررسـی قـرار گرفته است.

  مرکز پژوهش ­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش­­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در هفتاد و ششمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­­ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه ­ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین ­المللی در قالب بخش پژوهش­ها و کتاب­های تازه، ارائه شده است.

با گذشت نزدیک به دو سال از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، جهان و به ویژه خود روسیه، همچنان متاثر از خسارات و آسیب­های اقتصادی ناشی از آن هستند. پیش ­بینی اخیر بانک مرکزی روسیه مبنی بر فراتر رفتن نرخ تورم این کشور از 7 درصد در ماه­های گذشته و ادامه ­دار بودن این روند، به موازات اصرار غرب بر تداوم تحریم­های اقتصادی این کشور که عملا دسترسی روسیه را بر سیستم مالی مبتنی بر دلار و یورو ناممکن نموده، مختصاتی بحرانی را پیش روی چشم این کشور رقم می­زند. با این وجود اروپا توانسته طی یک استراتژی هوشمندانه، با تشکیل بزرگترین شبکه توافقات تجاری در جهان که 74 کشور را شامل می­ شود، تا حد زیادی از آسیب­های محیط دشوار تجات جهانی، به ویژه آثار تهاجم روسیه به اوکراین، در امان بماند.

در سطح منطقه، عربستان در ادامه تلاش برای دستیابی به موقعیت برتر در سطح منطقه، در پی گسترش روابط اقتصادی خود با آفریقا برآمده که در نتیجه آن، قراردادهایی با ارزش حدودی نیم میلیارد دلار بین طرفین به امضا رسیده و هزینه آنها نیز توسط صندوق توسعه عربستان تعهد شده است. علاوه بر این، عربستان با مشایعت آلمان، قراردادی را برای ساخت یک کارخانه سیمان در عراق امضا نموده که در صورت راه ­اندازی، این کشور نیز در زمره صادرکنندگان بالقوه سیمان در جهان جای خواهد گرفت. دبی هم طبق اعلام اخیر اتاق بازرگانی این شهر که توانسته تعداد شرکت­های زیرمجموعه خود را نسبت به سال گذشته تقریبا دو برابر کند، تبدیل به مقصدی جذاب برای سرمایه­ گذاران و تجار جهانی شده که توانسته علی­رغم وضعیت نابه ­سامان اقتصادی جهان، رشدی معادل 3.2 درصد را رقم بزند. اما در سوی دیگر منطقه، برآوردها حاکی از این است که جنگ میان غزه و اسرائیل علاوه بر خسارات تاسف ­بار جانی، هزینه­ ای معادل ده درصد تولید ناخالص داخلی اسرائیل را به این کشور تحمیل خواهد نمود. خسارتی فراتر از آسیب کرونا که توسعه اقتصادی این کشور را با چالش­های عمده­ ای مواجه خواهد کرد.

در بخش پژوهش ­های تازه، گزارش مشترک بانک توسعه آسیایی و سازمان همکاری و توسعه مورد بررسی قرار گرفته که مروری است بر وضعیت زنجیره­ های ارزش جهانی، چالش­ها و مسیر آینده آن. کربن زدایی و فناوری­های سبز نیز موضوعاتی است که به ترتیب توسط بانک جهانی و یونیدو به آن پرداخته شده است. الزامات تسریع دستیابی به فناوری­های سبز و بررسی جایگاه کشورها و صنایع در مسیر استقرار آن، سوالاتی کلیدی است که این گزارش­ها در تلاش برای پاسخ به آن نگاشته شده ­اند.

مرکز پژوهشهای اتاق ایران در گزارش حاضر به ارزیابی لایحه برنامه هفتم توسعه از نگاه بخش خصوصی درخصوص بخش زنجیره ارزش معدن و صنایع معدنی پرداخته است.

مرکز پژوهش­های اتاق ایران با انتشار گزارش "سیاست تجاری جدید اتحادیه اروپا و جایگاه ایران"، سیاست تجاری این اتحادیه تحت عنوان "بازنگری سیاست تجاری- سیاست تجاری باز، پایدار و جسورانه"را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. اتحادیـه اروپـا بـا ایـن سیاسـت جدیـد، خـود را بـرای دگرگونی­هـای اقتصـادی و بی­ثباتــی ژئوپلیتیــک در چشــم­انداز 2030 آمــاده می­کنــد. ایــن دگرگونــی اقتصــادی، ناشــی از افزایــش ســهم آســیا در اقتصـاد جهانـی، تشـدید چالش­هـای اتحادیـه اروپـا و چیـن دربـاره تغییـرات اقلیمـی و تحـولات تکنولوژیـک در عرصـه ارتباطـات جهانـی اسـت. در این گزارش ضمن دستیابی به تصویری اجمالی از وضعیت کنونی روابط تجاری ایران و اروپا، در مورد تاثیرات  احتمالی این سیاست جدید بر روابط تجاری ایران با جهان پیرامون مطالبی عنوان شده که می­تواند در درک بهتر از تحولات جهان مثمر ثمر باشد.

گزارش با بررسی وضعیت تجارت میان ایران و اتحادیه اروپا آغاز شده و اروپا را دومین شریک تجاری ایران بعد از چین معرفی می­کند. اگرچه اعمال مجدد تحریم­های ایالات متحده سبب کاهش چشمگیر میزان تجارت میان طرفین شده، اما انتظار می­رود با برقراری مجدد توافق هسته­ای، به واسطه وجود اراده سیاسی و بستر نهادی لازم، جریان تجارت، اگرچه نه به رونق سال اجرای برجام، اما به میزان چشمگیری احیا شود. سیاست جدید اتحادیه اروپا که تا حدی تحت تاثیر رقابت با قدرت اقتصادی رو به رشد چین اتخاذ شده، اهداف متعددی را دنبال می­کند که مهم­ترین آن­ها شامل کاهش مصرف سوخت­های فسیلی، افزایش کنشگری مثبت این اتحادیه در زنجیره ارزش جهانی، همکاری با جهان در راستای توسعه اقتصاد دیجیتال، ایجاد اصلاحات ضروری در سازمان تجارت جهانی، رفع موانع اجرایی شدن موافقت­نامه­های تجاری این اتحادیه با کشورهای دیگر، تقویت همکاری با همسایگان و کشورهای آفریقایی و نهایتا بهره­برداری از فضای رقابتی میان کشورها در راستای منافع ژئوپلیتیک اتحادیه اروپا است.

بدیهی است سیاست جدید، متضمن ایجاد منافع و فرصت­هایی برای اقتصاد ایران نیز هست، از جمله ایجاد انگیزه برای اروپا در راستای همکاری بیشتر با ایران، در نتیجه رقابت با چین از یک سو و افزایش تمایل چین برای سرمایه­گذاری بیشتر در ایران به دلیل محدودیت­های وضع شده در سیاست جدید برای ورود سرمایه چین به اروپا از سوی دیگر.

اما آیا این منافع توان مقابله با تاثیرات احتمالی منفی سیاست جدید اتحادیه اروپا را خواهند داشت؟ سخت‌گیرانه‌تر شدن ضوابط تجاری درباره کالاهایی با کاربردهای دوگانه و حساس، که نقش مهمی در توسعه زیرساخت­های ایران دارند و کاهش نیاز اروپا به واردات سوخت­های فسیلی از ایران، در نتیجه گذار این اتحادیه به اقتصاد سبز در بلندمدت، از مواردی است که می­تواند بخشی از جریان تجاری میان ایران و اتحادیه اروپا را مختل نماید. اگرچه در شرایط حاضر و عدم وجود روابط دیپلماتیک و تجاری رسمی میان ایران و آمریکا، رفع تحریم­های ثانویه آمریکا پیش­نیاز اصلی گسترش هر گونه روابط تجاری با اتحادیه اروپا محسوب می­شود، اما بررسی و جستجوی راه­حل برای پیامدهای منفی سیاست تجاری جدید اروپا، الزامی غیرقابل انکار خواهد بود.