مرکز پژوهش‌­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش‌­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش­‌ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­‌گیرند.

در نود و ششمین گزارش از این سلسله گزارش‌­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه­‌ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه­‌ای از آخرین گزارش­‌ها و انتشارات بین­‌المللی در قالب بخش پژوهش‌­ها، ارائه شده است.

در بخش تحولات جهان، شرکت دولتی انرژی روسیه، گازپروم، پس از ثبت بزرگترین زیان خالص خود در تقریبا سه دهه، از فهرست ۱۰۰ شرکت پرسود روسیه در سال جاری که توسط مجله فوربز منتشر شده است، خارج شد. صادرات گاز گازپروم به بازارهای سنتی اروپایی به دلیل تحریم‌های مرتبط با جنگ اوکراین و تخریب خطوط لوله نورد استریم که به عنوان یکی از مسیرهای اصلی انتقال گاز روسیه به اروپا عمل می‌کرد، با کاهش شدیدی مواجه شد. در خبری دیگر اخیرا گروهی از قانون‌گذاران جمهوری‌خواه ایالات متحده لایحه‌ای را برای لغو روابط تجاری عادی دائمی (PNTR) با چین مطرح کرده‌اند؛ اقدامی که می‌تواند به طور اساسی روابط اقتصادی بین دو اقتصاد بزرگ جهان را تغییر دهد. در یک اقدام مهم در سیاست تجاری اروپا، کشورهای عضو اتحادیه اروپا علیرغم مخالفت‌های دیرهنگام آلمان، راه را برای اعمال تعرفه‌های ضددامپینگ بر خودروهای برقی وارداتی از چین هموار کردند. امضای توافقنامه مشارکت اقتصادی جامع بین امارات متحده عربی و صربستان  و کاهش قابل ملاحظه تجارت اتحادیه اروپا و روسیه در پی تنش‌های ژئوپلیتیک از دیگر اخبار مهم بین‌­الملل است.

در سطح منطقه ، اختصاص ۱۹ میلیارد دلار از سوی صندوق سرمایه‌گذاری حاکمیتی عربستان برای پروژه‌های سبز مورد توجه قرار گرفته است. این تخصیص بخشی از تلاش‌های گسترده‌تر این کشور برای حرکت به سمت یک اقتصاد سبز و کاهش وابستگی به نفت به عنوان منبع اصلی اقتصادی است. بخش خصوصی غیرنفتی عربستان سعودی همچنین در ماه سپتامبر به بالاترین میزان رشد خود در چهار ماه اخیر دست یافت و شاخص مدیران خرید نیز (PMI) به ۵۶.۳ واحد رسید، در حالی که این رقم در ماه اوت ۵۴.۸ واحد بود. این گزارش ماهانه که اخیرا توسط بانک ریاض منتشر شد، نشان‌دهنده تسریع در روند رشد اقتصاد بخش خصوصی غیرنفتی در عربستان سعودی است.  امضای تفاهم‌نامه همکاری بین عربستان و هیوندای برای پروژه شهر هوشمند و  تفاهم‌نامه عربستان سعودی و عمان از دیگر تحرکات کشور عربستان در این بازه است. بر اساس گزارش اخیر صندوق بین‌المللی پول عرب (AMF)، امارات متحده عربی اکنون سهم غالب ۴۷.۳٪ از بخش شرکت‌های صرافی عربی را در اختیار دارد. از سوی دیگر شورای همکاری خلیج فارس (GCC) در حال پیشبرد برنامه‌های خود برای آغاز مذاکرات تجاری با بلوک‌های بزرگ بین‌المللی از جمله آسه‌آن و مرکوسور است. این اقدامات بخشی از تلاش‌های گسترده‌تر آن برای توسعه توافق‌های تجارت آزاد محسوب می‌شود.

در بخش پژوهش‌های تازه گزارش "آمادگی کسب و کار 2024" از سوی بانک جهانی منتشر شد. این گزارش چارچوب جدیدی برای ارزیابی محیط کسب و کار و سرمایه‌گذاری در سطح جهانی معرفی می‌کند. این گزارش جایگزین گزارش دوره‌ای قبلی و بسیار مشهور "انجام کسب و کار" شده و بر توسعه بخش خصوصی، ارتقای منافع کارگران، مصرف‌کنندگان و کسب و کارها و همچنین توجه به محیط زیست تمرکز دارد.

گزارش سیاستی جدید بانک جهانی نیز با عنوان "اصلاح یارانه‌های سوخت: درس‌هایی از برخی تجارب و ارزیابی شوک قیمتی برای بخش‌های مختلف از طریق جدول داده-ستانده در مورد آنگولا" به بررسی اصلاح یارانه‌های سوخت می‌پردازد و به‌ویژه آنگولا را به‌عنوان مطالعه موردی مورد بحث قرار می‌دهد. این گزارش به درس‌های کلیدی آموخته‌شده از اصلاحات یارانه سوخت در کشورهای مختلف می‌پردازد و اثرات مالی، اجتماعی و اقتصادی این اصلاحات را بررسی می‌کند. همچنین با استفاده از جدول داده-ستانده، شوک‌های قیمتی که ممکن است از حذف یارانه‌های سوخت در بخش‌های مختلف صنعتی و خانوارها رخ دهد را برای آنگولا شبیه‌سازی می‌کند.

هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی روند شکل‌گیری بازارهای مشترک در پهنه جهانی، تبیین ساختار حکمرانی آنان و برگرفتن درس‌هایی برای تشکیل بازار مشترک اسلامی است. به دیگر سخن، موضوعات اقتصاد به معنای ریاضیاتی آن در کانون این پژوهش نیست. در این راستا تجربه تشکیل بازار مشترک در اروپا، آسیای شرقی، خاورمیانه، آمریکای جنوبی و آفریقا مورد بحث و بررسی قرار گرفته، روند تشکیل بازارها و اقدامات گام به گام کشورهای عضو بررسی شده و ساختار حکمرانی آنان تبیین گشته است. بی شک توجه به روند شکل‌گیری این بازارها، چالش‌هایی که کشورهای عضو در این روند با آن روبرو بودند و شیوه‌های حل و فصل چالش‌ها و نیز ساختارهای حکمرانی طراحی شده می‌تواند آموزه‌های مهمی برای کشورهای اسلامی جهت تشکیل بازار مشترک در بر داشته باشد.

بر مبنای تجربیات شکل‌گیری بازارهای مشترک در اتحادیه اروپا، مرکوسور، آسه‌آن، شورای همکاری خلیج‌فارس و بازار مشترک شرق و جنوب آفریقا می‌توان گام های اولیه کلیدی را برای ایجاد بازار مشترک جدید در جهان اسلام را به صورت ذیل دسته‌بندی کرد:

• اراده و تعهد سیاسی: وجود اراده و تعهد سیاسی از سوی کشورهای عضو برای پیگیری یکپارچگی و همکاری اقتصادی اهمیت بسیار دارد. این امر مستلزم تلاش‌ها و مذاکرات دیپلماتیک سطح بالا برای اطمینان از همسویی اهداف و مقاصد میان کشورهای شرکت‌کننده است.
• مطالعات و ارزیابی‌های امکان‌سنجی: انجام مطالعات و ارزیابی‌های جامع امکان‌سنجی برای ارزیابی پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تشکیل بازار مشترک یکی دیگر از گام‌های کلیدی است. این امر مستلزم تجزیه و تحلیل مزایای بالقوه، چالش‌ها و تاثیرات بر بخش‌های مختلف اقتصاد در کشورهای عضو است.
• چارچوب حقوقی و نهادی: تدوین یک چارچوب قانونی و نهادی برای بازار مشترک، از جمله تدوین یک معاهده یا توافقنامه که اهداف، قوانین و مقررات حاکم بر بازار مشترک را مشخص می‌کند، (همان‌گونه که تجربه مرکوسور نشان می‌دهد) حیاتی است. این چارچوب همچنین نقش‌ها و مسئولیت‌های نهادهای بازار مشترک و کشورهای عضو را مشخص می‌کند.
• سیاست‌های تجاری و سرمایه‌گذاری: هماهنگ کردن سیاست‌های تجاری و سرمایه‌گذاری بین کشورهای عضو، از جمله کاهش موانع تجاری، تعرفه‌ها و موانع غیرتعرفه‌ای برای تسهیل حرکت آزاد کالاها، خدمات و سرمایه در بازار مشترک از دیگر گام‌های کلیدی است.
• زیرساخت و اتصالات: تقویت زیرساخت و اتصالات بین کشورهای عضو برای تسهیل حرکت بهینه کالاها، خدمات و افراد که شامل سرمایه‌گذاری در شبکه‌های حمل و نقل، زیرساخت‌های انرژی و اتصال دیجیتال برای ارتقای یکپارچگی اقتصادی باشد.
• ظرفیت‌سازی نهادی: ایجاد ظرفیت نهادی بازار مشترک برای تنظیم موثر و نظارت بر عملکرد بازار مشترک که شامل توسعه نهادهای نظارتی، ساز و کارهای حل اختلاف و آژانس‌های نظارت بر بازار می‌شود.
• آگاهی عمومی و مشارکت ذینفعان: تعامل با بخش عمومی، بخش خصوصی و جامعه مدنی برای افزایش آگاهی در مورد مزایای بازار مشترک و جلب حمایت از فرآیند ادغام از طریق رایزنی و مشارکت ذینفعان برای اطمینان از مشارکت گسترده بسیار مهم است.
• پروژه‌های آزمایشی و ادغام بخشی: اجرای پروژه‌های آزمایشی و طرح‌های ادغام بخشی برای نشان دادن مزایای همکاری و ادغام اقتصادی در پرتو تمرکز بر بخش‌های خاص مانند کشاورزی، تولید یا خدمات می‌تواند به ایجاد مشوق‌ها و نشان دادن تاثیر بالقوه بازار مشترک کمک کند.

      مرکز پژوهش ­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش­­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در هفتاد و هفتمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه­­ ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه ­ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین المللی در قالب بخش پژوهش­ها و کتاب­های تازه، ارائه شده است.

پس از انصراف محتاطانه ایتالیا از مشارکت در ابتکار کمربند و راه و انتقاد چین از سیاست­های سیاه­ نمایانه غرب و مسبب پشت پرده این اتفاق، آرژانتین نیز در یک توافق نانوشته و ضمنی با آمریکا، با اعلام انزجار از سیاست­های کمونیستی چین، از پیوستن به بریکس انصراف داد تا قطعه دیگری به پازل ائتلاف آمریکایی بر علیه چین افزوده شود. آثار منفی چرخش سیاست­های آرژانتین در نتیجه آمدن رئیس جمهور جدید، دامن مرکوسور را هم گرفت و توافق اروپا با این کشورها به دلیل مخالفت آرژانتین به نتیجه نرسید. از سوی دیگر فرصت دو ساله­ای که توافق موقت اروپا با دولت بایدن به دو طرف برای دسترسی به یک راه­حل پایدار داده بود، ماه آینده منقضی می­شود و اروپا ناچار است در مورد تعرفه ­های وضع شده در زمان ترامپ بر روی برخی محصولات، تصمیم ­گیری کند. تصمیمی که ممکن است موجب بازگشایی پرونده چالش مذکور­ در سازمان تجارت جهانی بر علیه ایالات متحده شود.

در سطح منطقه، اهتمام عربستان برای تبدیل شدن به یکی از پایدارترین اقتصادهای جهان، سبب شده تا این کشور ضمن زمینه­ سازی برای اکسپوی 2030، سرمایه ­گذاری عظیمی را در حوزه ابتکار سبز سعودی و کربن­ زدایی انجام دهد. افزایش مازاد تجاری و به طور کلی افزایش حجم تجارت این کشور با طیف وسیعی از کشورها، به ویژه ترکیه، در عین رشد بخش شرکت­های کوچک و متوسط، سبب تسریع حرکت قطار اقتصاد به مقصد توسعه ­یافتگی شده است. امارات هم در راستای سیاست افزایش همکاری خود با اقتصادهای آینده ­دار و با هدف دو برابر کردن حجم تولید ناخالص داخلی خود در دهه آینده، فاز نخست توافق­نامه مشارکت جامع اقتصادی را با کلمبیا، سومین اقتصاد بزرگ آمریکای جنوبی و دروازه بالقوه ورود به این قاره، تکمیل نمود. از سوی دیگر، دست همیاری کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به سمت مصر دراز شده و اولین نشست این کشورها به همراه مقامات اتاق­های بازرگانی مربوطه با مصر برگزار شد تا ضمن همکاری­ در مقابله با چالش­های بحران­های اقتصادی جهانی، بستر مناسبی برای گفت و گو و تبادل تجربیات میان این کشورها ایجاد شود.

در بخش پژوهش­های تازه نیز سه گزارش تازه انتشار یافته توسط بانک جهانی، آنکتاد و سازمان تجارت جهانی مورد بررسی قرار گرفته که به ترتیب به موضوع حمایت از توسعه کریدور میانی، موسوم به ترانس خزر، اهتمام چین در دستیابی به وضعیت کربن خنثی تا سال 2060 و وضعیت تجارت جهانی در سال 2023 پرداخته است.