بهمنظور آشنایی هرچه بیشتر علاقمندان با مفاهیم اقتصادی و به‌کارگیری صحیح این موارد در تحلیل‌های اقتصادی، ایده تهیه و ارائه بروشورهایی با عنوان” اقتصاد به زبان ساده“ در معاونت اقتصادی اتاق ایران طرح گردیده و توسط مرکز تحقیقات و بررسی‌های اقتصادی معاونت مذکور به اجرا درآمده است. در شماره بیست و هفتم به موضوع "مالیات بر ارزش افزوده" پرداخته شده است.
مفهوم مالیات بر ارزش افزوده
مالیات بر ارزش افزوده، مالیاتی است که با نرخی ثابت (غیرتصاعدی) بر ارزش افزوده تولید شده در هر مرحله از زنجیره تولید– توزیع کالا و خدمات وضع میشود اما در نهایت مصرف‌کننده تنها پرداخت‌کننده واقعی آن است؛ چرا که مالیات بر ارزش افزوده پرداخت شده برای خرید کالاها و خدمات واسطه‌ای بنگاهها (نهادههای تولید)، بهعنوان اعتبار مالیاتی در حساب اعتباری مؤدی (تولیدکننده) منظور میشود و از مرجع مالیات قابل پرداخت به سازمان امور مالیاتی در هر دوره کسر میگردد.
منظور از ارزش افزوده، افزایش در ارزش پولی یک کالا بر اثر انجام کار یا خدمتی بر روی آن است که سبب تغییر کاربرد، بهبود کیفیت، یا تسهیل مصرف آن شود. بنابراین ارزش افزوده ایجاد شده توسط هر بنگاه ( یا در هر مرحله از تولید) عبارت از تفاوت بین ارزش فروش کالاها یا خدمات و هزینه‌های تهیه و خرید کالاها و خدمات واسطه‌ای است.
مزایا و معایب مالیات بر ارزش افزوده
مالیات بر ارزش افزوده دارای مزایایی همچون ایجاد منبع درآمدی جدید و باثبات، انعطاف‌پذیری، کاهش فرار مالیاتی، افزایش انگیزه سرمایه‌گذاری و تولید، تشویق صادرات غیرنفتی و بهبود تراز تجاری میباشد. البته این نظام مالیاتی ممکن است معایبی از جمله هزینه‌های بالای اجرا و پیچیدگی‌های آن، اثر تنازلی که موجب از بین رفتن عدالت مالیاتی میشود و افزایش سطح قیمتها را نیز به همراه داشته باشد.
مالیات بر ارزش افزوده در ایران
قانون مالیات بر ارزش افزوده در کشور ما پس از طی یک دوره پر فراز و نشیب در سال 1387 به تصویب رسید و از نیمه دوم همان سال به‌صورت آزمایشی به اجرا درآمد. سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان با تصویب این قانون، به‌دنبال گسترش پایه‌های مالیاتی، انتقال بار مالیاتی از تولید و سرمایه‌گذاری بهسمت مصرف، اجتناب از اخذ مالیات مضاعف از کالاها و خدمات و توسعه اطلاعات مالیاتی از طریق شفاف‌سازی فعالیت‌های مشمول مالیات بر ارزش افزوده بودند.
اجرای آزمایشی مالیات بر ارزش افزوده طی نزدیک به یک دهه اخیر، این پایه مالیاتی را به یکی از اقلام عمده درآمدهای مالیاتی و بودجه عمومی دولت تبدیل نموده است.
همانطور که در نمودار شماره (1) دیده میشود طی دوره زمانی 95-1388 سهم درآمدهای حاصل از مالیات بر ارزش افزوده از کل درآمدهای مالیاتی ( جز در سال 1395) پیوسته در حال افزایش بوده است.
نمودار (1) درآمدهاي مالياتي دولت (به استثناي درآمدهاي اختصاصی) ( درصد)
منبع. بانک مرکزی، گزیده‌های آماری سال‌های 95-1388، محاسبات تحقیق
همچنین، آمارهای مربوط به وضعیت بودجه عمومی دولت نشان می‌دهند مالیات بر ارزش افزوده، توانسته است وابستگی منابع درآمدی دولت به نفت را تا حدودی کاهش دهد و به یکی از منابع مهم درآمدی برای تامین بودجه عمومی دولت تبدیل گردد. همانطور که در نمودار شماره (2) ملاحظه میشود همزمان با افزایش درآمدهای مالیات بر ارزش افزوده، سهم این پایه مالیاتی از منابع عمومی دولت افزایش یافته و در مقابل، سهم درآمدهای نفتی کاهش پیدا کرده است.
نمودار(2) عملکرد درآمدي قانون ماليات بر ارزش‌افزوده طي دوره اجراي آزمايشي آن (درصد)
منبع . بانک مرکزی، گزیده‌های آماری سال‌های 95-1388، محاسبات تحقیق
همانطور که مشخص است اجرای قانون مالیات بر ارزش افزوده میتواند نتایج سودمندی برای اقتصاد کشور به دنبال داشته باشد. با این حال و با توجه به نحوه اجرای نظام مالیات بر ارزش افزوده در کشورهای موفق، انتظار میرفت برای پیادهسازی موفق این سیاست در کشور، قبل از تصویب این قانون و اجرای آزمایشی آن، اقدامات مناسبی در راستای فراهم نمودن بسترها و ملزومات اساسی، آشنایی مردم با مفهوم مالیات بر ارزش افزوده و تلاش برای جلب همراهی آنها، شناسایی موانع بر سر راه پذیرش این مالیات از سوی مؤدیان مالیاتی صورت پذیرد و تمهیدات ویژهای برای رفع موانع مذکور و مشکلات احتمالی بر سر راه برقراری این نظام مالیاتی جدید در کشور اندیشیده شود.
ضرورت اجرای مالیات بر ارزش افزوده در کشور
از آنجایی که دولتها در ایران در زمینه چابکسازی و کاهش حجم تصدیگریهای خود توفیق نداشتهاند، لذا در صورت عدم اجرای مالیات بر ارزش افزوده در کشور، ممکن است برای تامین هزینه‌های جاری خود بیشتر به روشها یا راهحلهای مخربی از قبیل: 1. افزایش مالیات بر درآمد (که قطعا به‌شدت بر انگیزه‌های سرمایه‌گذاری و تولید، اثر منفی خواهد داشت)؛ 2.کاهش مخارج مربوط به آموزش، بهداشت و سلامت (که با کاهش رفاه خانوارها همراه است)؛ 3. افزایش واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای و مالی و دست‌اندازی به منابع مالی نظام بانکی (که علاوه بر ایجاد تورم، منجر به محدودیت دسترسی بخش خصوصی به منابع بانکی خواهد شد و در نتیجه تولید را به خطر خواهد انداخت)؛ روی آورند. از همین رو ضروریست مالیات بر ارزش افزوده در کشور هم به سبب برخورداری از مزایای فراوان و هم بهمنظور جلوگیری از ظهور آثار مخرب روش‌های فوقالذکر، اجرا شود.
نظام مالیات بر ارزش افزوده میتواند با تکیه بر مزایای خود از جمله گسترش پایه مالیاتی و کاهش وابستگی دولت به درآمدهای نفتی، پاسخگوی دغدغه‌هایی نظیر بحران مالی دولت و کسری بودجه باشد. از این رو ضرورت دارد با بهرهگیری از تجارب سودمند سایر کشورها و با توجه به نقدهای وارد شده و راهکارهای پیشنهادی از سوی بخشهای مختلف اقتصادی بهویژه بخش خصوصی، رفع نواقص قانون فعلی مالیات بر ارزش افزوده و چالش‌های موجود بر سر راه دائمی شدن آن در دستور کار قرار گیرد.