استخراج آب­های زیر­زمینی، تحولات بزرگ اجتماعی و اقتصادی را در کشور­های در حال توسعه ایجاد کرده وتوسعه زمین­های زیرکشت آبی،نقش مهمی درحداقل کردن سوء تغذیه و فقر در میان کسانی که در فقر زندگی می­کردند، را ایفا نموده است. اما، با افزایش تقاضا جهت استخراج منابع آبی زیرزمینی، این منابع کاهش شدیدی داشته است که باعث بوجود آمدن مشکلات مختلفی در حال و آینده خواهد گردید.

بدلیل ماهیت چند وجهی و بین رشته­ای بودن مسائل و مشکلات مربوط به منابع آب زیرزمینی، ضروری است جنبه­های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی حاصل از مشکلات مذکور در یک چارچوب علمی-تحلیلی به­طور همزمان مورد سنجش و ارزیابی قرار گیرند تا از این طریق عکس‌العمل ذی‌نفعان و تغييرات شاخص‌هاي كنترلي (اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی) نسبت به چالش­ها و مشکلات بوجود آمده در زمینه منابع آب مورد شناسایی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

هدف مطالعه حاضر بررسی اثرات اقتصادی، اجتماعی و محيط­زيستی افت سطح آب زيرزمينی در دشت ابهر، استان زنجان، بوده است.این دشت در بین دشت­های موجود در استان زنجان بیشترین کسری مخزن (6/38 میلیون مترمکعب) را دارا می­باشد. به­طوری­که منابع آب زیرزمینی در این دشت طی 22 سال گذشته حدود20 متر افت داشته که بین دشت­های استان بالاترین مقدار بوده است.

یکی از دشت­ های بحرانی کشور دشت کبودرآهنگ، استان همدان می­باشد که منابع آب زیرزمینی آن با بحران جدی مواجه است. این دشت در بین دشت­ های موجود در استان همدان دارای بیشترین کسری مخزن (15/80 میلیون مترمکعب) می­باشد. سطح آب زيرزميني در محدوده آبخوان اصلي از سال 1367 تا 1392، 24/42 متر افت کلي داشته است. به عبارت دیگر  متوسط افت معادل 69/1 متر در سال می­باشد. همچنین تراکم جمعیتی بالا در این دشت سبب بهره­ برداری­های بیش از اندازه از منابع آب زیرزمینی این منطقه گردیده است. این مسئله سبب کاهش آبدهی، کف­شکنی و حفاری سنگ بستر در برخی از چاه­های آب منطقه گشته و در نتیجه فروچاله­ های بزرگ و کوچک در مجاورت این چاه­ ها بوجود آمده است که ضمن خسارت به زمین ­های کشاورزی و تهدید نیروگاه برق و دیگر تأسیسات، موجب نگرانی ساکنان منطقه و مسئولان استان شده است. بنابراین هدف اصلی مطالعه حاضر بررسی اثرات اقتصادی، اجتماعی و محيط­زيستی افت سطح آب زيرزمينی در دشت کبودرآهنگ استان همدان می­باشد.

در حالي كه 60 درصد محصولات كشاورزي در جهان از اراضي ديم به ­دست مي‌آيد، در ايران فقط 8 درصد از مواد خام زراعي و باغي در اراضي ديم توليد مي‌شود. آمار مذكور بيان­گر وابستگي شديد توليدات كشاورزي به منابع آب مي‌باشد. در ميان عوامل توليد كشاورزي، آب حائز اهميت فراواني مي‌باشد. زيرا با توجه به شرايط اقليمي، محدوديت منابع آب و محدوديت اراضي داراي پتانسيل كشت ديم، مديريت تأمين (عرضه) و مصرف (تقاضاي) آب نقش اساسي در استمرار توليد محصولات كشاورزي و پايداري درآمد کشاورزان به ­عهده دارد. در چنين شرايطي علاوه بر مهارت و دقت و اتخاذ تدابير لازم در تأمين و انتقال آب، چگونگي كاربرد و مصرف آن نيز (مديريت تقاضاي آن)، اهميت و ضرورت بيشتري دارد. از حدود 88 ميليارد مترمکعب آب مصرفي بخش کشاورزي نزديک به 53 درصد آن از منابع آب­ هاي زيرزميني و عمدتا چاه تأمين مي­گردد. در اين رابطه استفاده بي ­رويه از منابع آب زيرزميني در بسياري از استان­­ هاي كشور و به ­ويژه استان فارس سبب گرديده كه سطح آب زيرزميني در بسياري از دشت­ هاي استان فارس با استمرار افت مواجه گرديده و کيفيت آب برداشتي نيز کاهش يافته و درنتيجه اين دشت ­ها در وضعيت بحراني قرار گيرند. براساس آمار وزارت نيرو متوسط سهم برداشت از منابع آب زيرزميني نسبت به كل منابع آبي در كل كشور برابر با 55 درصد و اين سهم در استان فارس برابر با 75 درصد مي­باشد. در نتيجه مي­توان گفت كه ابعاد مسئله در استان فارس در مقايسه با ساير نقاط كشور گسترده ­تر مي­باشد. در اين ميان وضعيت منابع آبي در برخي از دشت­ها از جمله دشت سروستان (دشت مورد مطالعه در این تحقیق) سبب گرديده كه اين­گونه دشت­ها از سوي سازمان آب منطقه­اي در گروه ممنوعه قرار گرفته و علاوه بر اين­که حفر چاه­ هاي جديد ممنوع گردد، براي برداشت از چاه آبي موجود نيز محدوديت­ هايي ايجاد گردد.

استفاده بي ­رويه از منابع آب زيرزميني در بسياري از استان­­هاي كشور و به ­ويژه استان فارس سبب گرديده كه سطح آب زيرزميني در بسياري از دشت ­هاي استان فارس با استمرار افت مواجه گرديده و کيفيت آب برداشتي نيز کاهش يافته و درنتيجه اين دشت­ ها در وضعيت بحراني قرار گيرند. براساس آمار وزارت نيرو متوسط سهم برداشت از منابع آب زيرزميني نسبت به كل منابع آبي در كل كشور برابر با 55 درصد و اين سهم در استان فارس برابر با 75 درصد مي­باشد. در نتيجه مي­توان گفت كه ابعاد مسئله در استان فارس در مقايسه با ساير نقاط كشور گسترده ­تر مي­باشد. در اين ميان وضعيت منابع آبي در برخي از دشت­ها از جمله دشت داراب (دشت مورد مطالعه در این تحقیق) سبب گرديده كه اين­گونه دشت­ ها از سوي سازمان آب منطقه ­اي در گروه ممنوعه قرار گرفته و علاوه بر اين­که حفر چاه­ هاي جديد ممنوع گردد، براي برداشت از چاه آبي موجود نيز محدوديت­هايي ايجاد گردد. با توجه به اينكه پايين رفتن سفره آب زيرزميني بويژه در دشت هاي ممنوعه و بحراني  داراي اثرات گسترده اي مي باشد ودر بررسي هاي انجام شده بيشتر به اثرات زيست محيطي مسئله توجه  وبه  آثار اقتصادي و اجتماعي آن  بويژه از ديدگاه بخش خصوصي وسرمايه گذاري پرداخته نشده ،در اين تحقيق كوشش گرديده كه اين اثرات مورد بررسي قرار گيرد.

در استان همدان، آب زيرزميني نقش تعيين كننده در تأمين آب شرب سالم و بهداشتي ايفا مي­نمايد. اين منابع محدود، با توجه به خشكسالي­هاي اخير بسيار آسيب ­پذير مي­باشند و حفظ آنها از نظر كمي و كيفي داراي اهميت فوق العاده­اي است. یکی از مهمترین دشت­های این استان، دشت همدان- بهار می­باشد، اما بهره ­برداري­هاي بيش از حد باعث افت سطح ايستابي بخصوص در نواحي مركزي دشت گرديده است. اين موضوع باعث گرديده تا از سال 1372 دشت مذكور از طرف امور آب استان همدان، دشت ممنوعه اعلام گردد. منابع آب زيرزمينی مهمترين منبع در تأمين آب بخش كشاورزي و حتي آب شرب شهري و صنعتي در اين منطقه بوده بطوريكه بيش از 80 درصد آب مورد نياز بخش كشاورزي و در حدود 50 درصد آب شرب شهري از طريق منابع آب زيرزمينی دشت همدان - بهار تأمين مي­گردد (سازمان آب و فاضلاب استان همدان، 1387، شركت سهامي آب منطقه­اي استان همدان، 1389). در سال­هاي اخير بدليل گسترش سطح زيركشت محصولات با نياز آبي بالا(سیب ­زمینی و یونجه) و برداشت­ هاي بي ­رويه، سطح آب در اين دشت به شدت كاهش يافته و آب زيرزمينی به عنوان مهمترين منبع تأمين كننده آب مورد نياز اين دشت با خطر جدي تخريب مواجه گرديده است. نظر به بيلان منفي آب­هاي زيرزميني استان، رسيدن به تعادل عرضه و تقاضاي آب كشاورزي از ابعاد سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي و همچنين زيست محيطي بسيار حائز اهميت است. در صورت عدم مطالعات لازم و پيش‏بيني راهكارهاي مناسب مقابله با كم‏آبي بتدريج شاهد فروپاشي نظام كشاوري این استان خواهيم بود كه اين خود باعث بيكاري و مهاجرتهاي گسترده در داخل يا به خارج از استان و بر هم زدن ثبات اجتماعي خواهد شد. بنابراین هدف از مطالعه حاضر، درک جنبه­هاي مهم اقتصادي، اجتماعي و محيط زيستی افت سطح آب زيرزميني و تجزيه و تحليل دقيق اين چالش­ها و كمي كردن آن در دشت همدان-بهار می­باشد.