در این گزارش و گزارش آتی بر پایه مجموعه‌ای از گزارش‌های جدید بین‌المللی ( Senn-Kalbatista & Mehta, 2023) و (Dutta & Lanvin, 2023)) تلاش شده است، مجموعه‌ ای از آخرین آمار و اطلاعات حوزه انقلاب چهارم صنعتی، دسته‌ بندی، تحلیل و ارايه گردد. هدف آن است که تصویری کلان و عملیاتی از حوزه انقلاب چهارم صنعتی ایجاد شود تا تصمیم‌ سازان و مدیران بخش خصوصی و دولتی بتوانند به ارزابی جایگاه کشور و رسته‌ های کسب و کاری آن در دنیای جدید اقدام نماید. با توجه به روند شتابان تغییرات مبتنی بر فناوری‌ های انقلاب چهارم صنعتی، هم بخش دولتی و هم بخش خصوصی و حتی بنگاه‌ های کسب و کار، نیازمند اطلاع دقیق از روندهای فناوری و آخرین آمار و اطلاعات به روز در این حوزه می‌ باشند تا با دیدی باز، اقدام به اتخاذ تصمیمات مناسب و پیمودن مسیر تحول دیجیتال نمایند، چرا که بدون راهبرد و برنامه عملیاتی مناسب، بیم آن می‌ رود که حیات کسب و کارها و اقتصاد کشور با تهدید جدی مواجه شده و مزیت‌ های رقابتی آنها بیش از پیش کاهش یافته و جایگاه آن ها در اقتصاد منطقه‌ ای و جهانی به کلی از دست برود. لذا امید است این گزارشات بتواند حساس‌سازی و آگاه‌سازی مناسبی در خصوص میزان عمق و نفوذ فناوری‌های انقلاب چهارم صنعتی در اقتصاد جهانی ایجاد نماید.

    مرکز پژوهش ­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش­­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در هشتاد و چهارمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­­ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه­ ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین­المللی در قالب بخش پژوهش­ها و کتاب­های تازه، ارائه شده است.

همزمان با اعمال محدودیت­ بر چین برای خرید نفت خام از ذخایر اضطراری آمریکا، زبانه ­های آتش جنگ تجاری میان آمریکا و چین به دریا رسیده و آمریکا ناگزیر از تصمیم ­گیری در مورد سیاست­های مقابله با تسلط چین بر لجستیک دریایی و وضع عوارض بر کشتی­های ساخت این کشور است. اقداماتی که می­تواند به چالش­های پیش­ روی اقتصاد چین، که در سال گذشته پایین ­ترین نرخ رشد خود را از سال 1990 تجربه کرده، دامن زده و دستیابی به اهداف جسورانه این کشور برای سال 2024 را که شامل دستیابی به رشد 5 درصد و افزایش سرمایه­ گذاری خارجی است، تحت تاثیر قرار دهد. به همین ترتیب فشارهای جهانی در جهت تضعیف روسیه نیز در حال افزایش است. تصویب قانون جرم انگاری نقض تحریم­های اعمال شده بر علیه روسیه توسط پارلمان اروپا، پیشبرد طرح اختصاص عواید ناشی از دارایی­های بلوکه شده روسیه به اوکراین در اتحادیه اروپا، منوط ساختن تداوم انتقال گاز روسیه از اوکراین به درخواست اتحادیه اروپا و تشدید تحریم­های ژاپن علیه این کشور، از جمله این فشارها است.

اما بزرگ­ترین سرمایه­ گذاری در سطح منطقه، توسط عربستان و در راستای توسعه اقتصاد دیجیتال و تبدیل شدن به قطب فناوری انجام شده است. این در حالی است که عربستان در سال گذشته، افتخار دستیابی به هدف جذب 100 میلیون گردشگر را در کارنامه داشته و در حال قبضه عنوان قطب گردشگری در منطقه نیز هست. عربستان در زمینه توسعه پایدار و مقابله با گرمایش زمین هم بسیار فعال بوده و یک برنامه همکاری با قزاقستان در حوزه انرژی­های تجدیدپذیر امضا نموده است. عراق نیز در طراحی جاده توسعه، که از منظر این کشور دروازه ­ای برای ارتباط اقتصادی شرق و غرب جهان خواهد بود، پیشرفت قابل توجهی کرده است. همچنین تکمیل پروژه اتصال این کشور به خطوط انتقال نیروی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در آینده­ای نزدیک، به توسعه اقتصادی عراق سرعت خواهد داد. مقامات طالبان هم برای رفع چالش بی­برقی، به عملیاتی­ سازی پروژه برق کاسا با همکاری قرقیزستان، ازبکستان، افغانستان و پاکستان امید دارند که ضمن کمک به توسعه اقتصادی، پتانسیل افزایش اعتبار افعانستان در جهان را نیز به همراه دارد.

در بخش پژوهش­های تازه، سازمان تجارت جهانی خبر از کاهش حجم تجارت جهانی کالا در سه ماهه سوم سال 2023 داده و پیش­ بینی نموده که تجارت کالا در سال 2024 رشد متوسط پایین ­تری را همراه با ریسک بالا تجربه خواهد کرد. از سوی دیگر، به موازات تاکید بانک جهانی بر ضرورت کاهش انتشار کربن و گذار به اقتصاد سبز، یونیدو نیز در گزارشی به بررسی جایگاه هیدوژن به عنوان یک انرژی پاک در توسعه پایدار پرداخته و بر لزوم افزایش همکاری­های بین ­المللی در گسترش تولید و بهره­ گیری از آن تاکید می­کند.

مرکز پژوهش­های اتاق ایران با انتشار گزارش " امنیتی‌شدن زنجیره‌های جهانی ارزش و چشم‌انداز تجارت جهانی" به بررسی اثرات دو مقوله امنیت ملی و ملاحظات ژئوپلیتیکی بر تجارت جهانی می پردازد. در همین راستا، کشورها به منظور اعمال موانع تجاری و حفاظت از صنایع داخلی خود، به ویژه در بخش‌های استراتژیک مانند فناوری و مواد معدنی حیاتی، به طور فزآینده‌ای از توجیهات امنیت ملی استفاده می‌کنند برخی از مهمترین نکات مطرح شده در این گزارش شامل موارد ذیل است.

• روند تحولات تجارت جهانی، نشان از ‌امنیتی‌شدن تدریجی آن دارد. دولت‌ها و بویژه قدرت‌های تجاری، رژیم‌های کنترل صادرات و غربالگری سرمایه‌گذاری‌های خارجی را تقویت می‌کنند تا انتقال فناوری‌های حساس و همچنین مالکیت خارجی را محدود کنند.
• بعلاوه فشارهای فزآینده‌ای برای متنوع‌سازی و بومی‌سازی زنجیره‌های تأمین در راستای کاهش اتکا به رقبای ژئوپلیتیکی شکل گرفته است که ریشه در رقابت فزاینده چین و غرب و همچنین وقوع اختلالاتی مانند همه‌گیری کرونا و جنگ روسیه با اوکراین دارد.
• یکی دیگر از ابعاد کلیدی ‌امنیتی‌شدن تجارت جهانی، تسلیحاتی کردن وابستگی متقابل - استفاده از وابستگی‌های تجاری و مالی به عنوان اهرم‌های ژئوپلیتیکی- است که در پیامد جنگ اوکراین با کاهش عمدی صادرات گاز روسیه به اروپا و نیز کاهش صادرات مواد معدنی کمیاب چین رخ داده است. از دیگر سو کشورهایی مانند ایالات متحده و اتحادیه اروپا، تحریم‌های قابل‌توجهی را علیه روسیه، ایران و برخی دیگر از کشورها با توجیه ملاحظات امنیت ملی اعمال کرده‌اند که منجر به اقدامات تلافی‌جویانه از سوی آنها شده است.
• در لایه چندجانبه، توافق‌نامه‌های تجاری منطقه‌ای مانند توافقنامه ایالات متحده-مکزیک- کانادا (USMCA) و توافقنامه جامع و پیشرو برای مشارکت ترانس پاسیفیک (CPTPP)، به طور فزآینده‌ای از نظر ژئوپلیتیکی با یکدیگر همسو می‌شوند؛ به دیگر سخن برخلاف گذشته، ملاحظات امنیتی و ژئوپلیتیکی، در شکل‌دهی به همگرایی منطقه‌ای و در سطحی کلان، در شکل‌گیری چندجانبه‌گرایی، نقش مهمی ایفا می‌کنند.
• ایران، نمادی از ‌امنیتی‌شدن تجارت جهانی محسوب می‌شود؛ تحریم‌های بسیار گسترده و پیچیده علیه ایران، استراتژی‌های اقتصادی و اساساً مسیر توسعه این کشور را تغییر داده است؛ به نحوی که بی‌شک در یک دهه اخیر، تحریم، کلیدی‌ترین متغیر در شکل‌دهی به مسیر اقتصاد سیاسی ایران بوده است.
• فراتر از ایران، اقتصاد روسیه، نخستین اقتصاد بزرگی است که کاملاً تحریم و به شدت امنیتی شده و پیامدهای آن، به شکل دگرگونی در اقتصاد این کشور و ایجاد بحران انرژی در اروپا منعکس شده است.
• ‌امنیتی‌شدن اقتصاد چین نیز به تدریج پیش می‌رود. ایالات متحده بیش از همیشه حمایت‌گرا شده است و خیزش چین را به عنوان تهدید علیه موقعیت ژئواکونومیک خود تلقی می‌کند. چین نیز در قالب چرخه دوگانه، می‌کوشد تا وابستگی خود به بازار جهانی را کاهش داده و بر بازار داخلی خود به عنوان چرخه کلیدی تکیه کند.
• برای نخستین بار پس از جنگ سرد، روند جدید ‌امنیتی‌شدن تجارت جهانی آغاز شده است؛ این روند هنوز فراگیر نشده است اما با شتاب قابل‌توجهی به پیش می‌رود.
• ‌امنیتی‌شدن فزاینده تجارت جهانی، ایران را در شرایط بغرنج و جدیدی قرار می‌دهد. ایران ناگزیر خواهد بود در تجارت جهانی امنیتی شده، به طور پیوسته به واکاوی روندها بپردازد و در این مسیر، انتخاب‌های دشواری را صورت دهد؛ در همین راستا، می‌توان به فراز و فرود برجام و کوشش‌های فراوان برای توسعه روابط ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی با روسیه اشاره نمود که نتایج پیچیده، ناخواسته و گاه غافلگیرکننده‌ای نیز به همراه داشته است که می‌توان آنها را به عنوان نمونه‌های اولیه قرار گرفتن ایران در متن وضعیت جدید به شمار آورد. آنچه که آشکار است، اینکه انتخاب‌های ایران دشوارتر و محیط ژئواکونومیکی و ژئوپلیتیکی این کشور احتمالاً در آینده پیچیده‌تر خواهد شد.

  مرکز پژوهش ­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش­­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش ­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در شصت و هفتمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه­­ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه­ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین المللی در قالب بخش پژوهش­ها و کتاب­های تازه، ارائه شده است.

در بخش تحولات جهان، خبر از گردهم آمدن نمایندگان اتاق­ها در سیزدهمین کنگره اتاق‌های بازرگانی جهان و بحث و تبادل نظر در مورد ضرورت مقابله با چندپارگی اقتصاد جهانی، پایدار بودن زنجیره تأمین، ضرورت پرورش استعدادهای مناسب کسب و کار و اهمیت چندجانبه‌گرایی است. از سوی دیگر چین در مقابله با تلاش­های آمریکا برای جلوگیری از پیشرفت چین در صنعت تراشه ­سازی، صادرات فلزات خاکی کمیاب را که در تولید نیمه ­رساناها کاربرد دارند، محدود کرده و مدعی شده که غرب به همین واسطه، مسئول ایجاد اخلال در زنجیره تامین جهانی است. اتحادیه اروپا نیز همچنان بحث در مورد بهره‌برداری از درآمدهای حاصل از دارایی‌های ارزی بلوکه شده روسیه را بدون حصول نتیجه قطعی ادامه می­دهد.

در سطح منطقه و در لبنان، توده سرطانی و در حال رشد تورم، افزایش بدهی، کمبود کالا و تنش­های فرقه­ای، گریبان­گیر اقتصاد این کشور است و فساد گسترده سبب شده تا دولت، از انجام اصلاحات توصیه شده توسط دیده ­بان حقوق بشر و صندوق بین­ المللی پول شانه خالی کند. در نقطه مقابل، عربستان با درنوردیدن رقبای قدرتمند و در راستای دستیابی به اهداف سند چشم‌انداز 2030 خود، توانسته رتبه نخست در شاخص استراتژی دولتی برای هوش مصنوعی را به دست آورد. امارات نیز با سرمایه گذاری در پایانه‌های بندری پاکستان و تعهد به انجام سرمایه‌گذاری در بخش انرژی پایدار این کشور، گامی هر چند کوچک در راستای رفع بحران کمبود ارز و کمبود سرمایه گذاری خارجی در این کشور برداشته است. امارات همچنین مذاکراتی را با اتحادیه اقتصادی اوراسیا به منظور انعقاد توافقنامه تجارت آزاد انجام داده که با پیشرفت قابل‌توجهی همراه بوده است.

در بخش پژوهش­های تازه، فائو در گزارش چشم­ انداز غذا، پیش­ بینی­ قیمت برنج، گندم، گوشت، شکر و غلات درشت را با توجه به شرایط آب و هوایی و پیامدهای ادامه ­دار جنگ روسیه و اوکراین ارائه کرده است. مؤسسه مکنزی نیز در تازه ­ترین گزارش خود به فرصت­های بالقوه رشد اقتصادی در آفریقا اشاره کرده و معتقد است در صورت غلبه بر نقصان­های زیرساختی، آفریقا قابلیت دستیابی به سریع‌ترین نرخ رشد اقتصادی را دارد. در ادامه بانک جهانی در دو گزارش مجزا، به موضوع مهاجرت و اثرات آن بر توسعه و نیز افزایش دمای هوا و اثرات آن بر فقر و نابرابری پرداخته است.

نهایتا در بخش کتاب­های تازه، دو کتاب تازه انتشار یافته "تحریم‌های مالی ایالات متحده و واکنش بین‌المللی علیه دلار" و "پارادایم تجارت جهانی: بازاندیشی کسب و کار بین‌المللی در جهان پس از همه‌گیری کرونا"، به اختصار معرفی شده­ اند.