مرکز پژوهش ­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش­­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در هشتاد و یکمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­­ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه­ ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین ­المللی در قالب بخش پژوهش­ها و کتاب­های تازه، ارائه شده است.

همچنان که آنکتاد در مورد وقوع بحران­های خشکسالی در کانال پاناما، حملات به کشتی‌ها در دریای سرخ و وقوع تنش‌های ژئوپلیتیکی در دریای سیاه و اثر آن بر تجارت جهان؛ هشدار داده، اتحادیه اروپا هم با هدف مقابله با ناآرامی‌های ژئوپلیتیکی و پیشرفت‌های تکنولوژیکی، مقررات جدیدی را در مورد تشدید کنترل بر تجارت تدوین نموده که نشان دهنده اتخاذ رویکردی محتاطانه‌تر و راهبردی‌تر در تجارت خارجی این منطقه است. شاید نگرانی­های نوظهور ناشی از همین تنش­ها سبب شده تا بریتانیا علی­رغم تحریم­های اعمال شده بر روسیه، در تناقضی آشکار، ضمن حمایت از اوکراین، اقدام به ارائه خدمات بیمه­ای به نفتکش­های روسی بکند. در واقع علی­رغم تحریم­ها، روسیه به تجارت آسان و جهانی نفت خود ادامه داده و در زمینه تولید محصولات کشاورزی هم عملکرد خوبی داشته و عنوان بزرگ­ترین صادرکننده غلات را در سال­های اخیر به خود اختصاص داده است.

در سطح منطقه هم تشدید اقدامات سخت­گیرانه آمریکا در مورد تحریم بانک­های حامی روسیه سبب شده تا بانک­ها و مؤسسات مالی ترکیه اقدام به تعلیق روابط خود با روسیه نمایند. محدودیت‌هایی که روسیه آن را ناشی از اعمال فشار بی‌سابقه آمریکا بر ترکیه می­داند. ترکیه همچنین روابط تجاری خود را با کشورهایی مانند عراق که بازاری بالقوه بزرگ محسوب می­شوند، افزایش داده است. عراق در حال برنامه­ریزی برای جذب توریست به استان‌های اقلیم کردستان است و توافقنامه­ ای نیز در باب همکاری با عربستان سعودی در زمینه استفاده از فناوری‌های جدید و به‌روز در صنعت سیمان منعقد نموده تا گام مهمی در کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی ناشی از تولید سیمان برداشته باشد. افزایش همکاری­های قطر و ژاپن در زمینه تامین میعانات گازی برای ژاپن و توافق دو کشور هند و امارات در زمینه تامین گاز مایع برای هند نیز از جمله توافقاتی است که در زمینه انرژی در سطح منطقه صورت گرفته است. دولت مصر هم در راستای تنوع‌بخشی به منابع مالی کشور از طریق ورود به بازارهای جدید و استفاده از ابزارهای مالی متنوع، برای اولین‌بار در حال بررسی امکان انتشار اوراق قرضه به درهم امارات، روپیه هند و دلار هنگ‌کنگ بوده و عزم خود را در تقویت همکاری با امارات متحده عربی به‌ویژه در حوزه‌های مالی و سرمایه‌گذاری جزم کرده است.

در بخش پژوهش­های تازه، چهار گزارش مورد بررسی قرار گرفته است. گزارشی که توسط آنکتاد در مورد پایش روندهای سرمایه ­گذاری مستقیم خارجی در جهان منتشر شده، نشان­دهنده کاهش سطح سرمایه‌گذاری خارجی در جهان است. اگرچه پیش ­بینی تثبیت شرایط تأمین مالی برای معاملات سرمایه‌گذاری بین‌المللی در سال 2024، روزنه امید کوچکی را پیش چشم سال جاری میلادی گشوده است. آنکتاد همچنین طی گزارش دیگری، تحلیلی عمیق از ارتباط بین تنوع صادرات و نابرابری درآمد ارائه داده که حاوی نکات ارزشمند و جالب توجهی است. گزارش دیگر این نهاد هم به تأثیرات اقدامات غیر تعرفه‌ای بر امنیت غذائی پرداخته و ضمن آن بر اهمیت افزایش میزان شفافیت مقررات و حجم سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های باکیفیت و ایجاد همگرایی در مقررات بین‌المللی تاکید نموده است. بانک جهانی نیز طی گزارشی تأثیر تغییرات آب‌وهوایی بر بازارهای کار، به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه را مورد بررسی قرار داده و بر تأثیرات پیچیده تغییرات آب‌وهوایی بر بازار کار و ضرورت مداخلات هدفمند سیاستی در این حوزه تاکید نموده است.

      در هشتادمین گزارش از سلسله گزارش­های پایش تحولات تجارت جهانی، مطابق معمول گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه­­ ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه ­ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین ­المللی در قالب بخش پژوهش­ها و کتاب­های تازه، ارائه شده است.

اخیرا دون گریوز، معاون وزیر بازرگانی آمریکا، در سخنرانی کلیدی خود در مراسم تشکیل شورای ملی تجارت خارجی برای امنیت ملی و رقابت‌پذیری، بر اهمیت همکاری بخش خصوصی و دولت برای مقابله با چالش‌های امنیت ملی تأکید کرد. گریوز با اشاره به آسیب‌پذیری‌های آشکارشده‌ی ناشی از همه‌گیری کووید-۱۹، تغییرات اقلیمی، تهاجم رژیم‌های خودکامه و رقابت فناوری، مدعی شد که جهان در نقطه عطف بحرانی در امنیت ملی قرار دارد. وی افزود که بخش خصوصی نقش حیاتی در رسیدگی به این چالش‌ها ایفا می‌کند. در تلاشی دیگر برای مهار روسیه، رییس جمهور آمریکا در واکنش به تلاش‌های مداوم این کشور به منظور دور زدن تحریم‌ها حکم اجرایی را صادر کرد که برای شرکت هایی که در فعالیت‌های مرتبط با مجتمع نظامی-صنعتی روسیه مشارکت دارند، تحریم‌های ثانویه جدیدی تعبیه شده است. این حکم، کلیه اتباع آمریکایی را ملزم به مسدودسازی هرگونه دارایی یا منافع مشترک با این شرکت ها کرده و آنان را از هرگونه معامله با آن شرکت ها منع می کند.

    پیش‌بینی ها از رشد اقتصادی چین در سال ۲۰۲۴، کاهش شدید درآمدهای انرژی روسیه   و گسترش روابط تجاری برزیل و روسیه به رغم تحریم‌های غرب از دیگر تحولات مهم بین المللی است.

  در بخش تحولات منطقه ترکیه سردمدار تحرکات در منطقه است. از رشد چشمگیر روابط تجاری با آذربایجان  ، تقویت روابط تجاری با آفریقا تا خبر   موفقیت در صادرات محصولات کشاورزی همه نشان از عزم جدی این کشور برای نقش آفرینی موثر در منطقه دارد. از سوی دیگر داده‌های جدید سازمان آمار ترکیه نشان می‌دهد که صادرات این کشور به عراق در یازده ماه سال 2023 با کاهش 9 درصدی نسبت به مدت مشابه در سال 2022 مواجه شده است. در مقابل، صادرات عراق به ترکیه در یازده ماه سال 2023 با افزایش 2.5 درصدی نسبت به مدت مشابه در سال 2022 مواجه شده است. یکی از دلایل کاهش صادرات ترکیه به عراق، افزایش هزینه‌های حمل و نقل بین‌المللی است. از جمله دلایل افزایش صادرات عراق به ترکیه، یکی بالا رفتن قیمت نفت در بازارهای جهانی و درآمد بیشتر عراق از فروش نفت به ترکیه و دیگری بهبود روابط سیاسی دو کشور است. وزارت صنعت و تجارت افغانستان نیز اعلام کرد که در سال ۲۰۲۳ میلادی، تجارت میان افغانستان و ترکیه به ارزش ۱۰۰ میلیون دلار بوده است که از این رقم، ۲۳ میلیون دلار آن صادرات افغانستان بوده است. در همین راستا، معاون اداری ریاست‌الوزرا افغانستان در دیدار با بازرگانان و سرمایه‌گذاران ترکیه بر توسعه تجارت و سرمایه‌گذاری میان دو کشور تاکید کرد.

  امضا توافقنامه همکاری انرژی میان ترکمنستان و امارات متحده عربی،   افزایش قابل توجه جذب سرمایه‌گذاری خارجی مستقیم در عربستان سعودی   و تلاش عراق برای تبدیل شدن به هاب ترانزیت داده در منطقه از دیگر اخبار مهم است.

در بخش داده های تازه گزارش جدید و مفصل آنکتاد تحت عنوان "وضعیت اقتصادی جهان و چشم انداز سال ۲۰۲۴" یافته‌های کلیدی متعددی را در مورد چشم‌انداز اقتصادی جهان برجسته کرده است. همچنین گزارش چشم‌انداز اقتصاد جهانی که اخیرا از سوی بانک جهانی منتشر شده نکات مهمی در مورد چشم انداز اقتصادی خاورمیانه و شمال آفریقا ارائه داده است.

گزارش "فناوری تجارت: کاتالیزور نوآوری مجمع جهانی اقتصاد که اخیرا منتشر شده است نیز به چند نکته کلیدی در مورد آینده فناوری تجارت و پتانسیل آن برای تحول تجارت جهانی اشاره می کند.

مرکز پژوهش های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می گیرند. در هفتاد و یکمین گزارش از این سلسله گزارش ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه ای از آخرین گزارش ها و انتشارات بین المللی در قالب بخش پژوهش ها و کتاب های تازه، ارائه شده است. در ادامه جنگ سرد میان آمریکا و چین، رئیس جمهور آمریکا، ممنوعیت های سرمایه گذاری جدیدی را با هدف ممانعت از ورود سرمایه و تخصص آمریکا در توسعه فناوری‌های مورد استفاده در بخش نظامی ‌چین که پتانسیل به مخاطره انداختن امنیت ملی آمریکا را دارد، وضع نمود. سازمان تجارت جهانی نیز با رد کردن ادعای چین مبنی بر مغایرت اقدامات ایالات متحده با قوانین تجارت جهانی، اعمال تعرفه بر برخی از کالاهای چینی را از سوی ایالات متحده، به دلایل امنیتی موجه دانسته است. در همین راستا، افزایش فزاینده حجم تجارت میان آمریکا و مکزیک و جایگزینی مکزیک با چین به عنوان کشوری که سالها شریک اول تجاری آمریکا بوده، نشان از حرکت اقتصاد آمریکا به سوی زنجیره‌های ارزش جدیدی دارد که خارج از اقتصاد چین قرار گرفته است. از سوی دیگر و در پی تحریم های متعدد جهانی بر علیه روسیه، اخیرا بانک مرکزی این کشور از دلارزدایی روابط تجاری روسیه و چین خبر داد؛ علاوه بر این اقدام روسیه برای تشکیل یک منطقه آزاد با چهار کشور آفریقایی، نشان دهنده تلاش این کشور برای یافتن شرکا و مقاصد جدید تجاری در پاسخ به آثار سوء ناشی از تحریم ها است. در سطح منطقه، عربستان در ادامه گام های جنجالی برداشته شده در مسیر توسعه و کاهش وابستگی به نفت، با نزدیک شدن به ضرب الاجل سررسید چشم انداز 2030، به اصلاحات خود سرعت داده و قراردادهای ساخت و ساز پروژه های املاک و زیرساخت خود را با ارقام چشمگیری منعقد نموده است. امارات نیز با همکاری شرکت ملی سرمایه گذاری قزاقستان، پروژه مشترکی را برای ساخت یک ترمینال دریایی در قالب توسعه مسیر حمل‌ و نقل بین‌المللی ترانس خزر آغاز نموده است. همچنین این کشور پس از انجام مبادلاتی به ارزهای ملی با چین و نیز افتتاح یک دفتر در این کشور توسط صندوق ثروت ملی ابوظبی،اولین معامله نفتی خود به روپیه را نیز با هند انجام داد تا ضمن افزایش مشارکت های اقتصادی خود با این کشورها، جای پای خود را در فرآیند حذف دلار از مبادلات بین المللی، محکم سازد. از سوی دیگر و به موازات توافق دو کشور قزاقستان و گرجستان در مورد ساخت ترمینال بندری در گرجستان، خبر برنامه ریزی مشترک روسیه و ترکیه برای همکاری بلندمدت در حوزه انرژی و ایجاد یک هاب گازی در ترکیه، توجه رسانه ها به خود جلب کرد؛ همکاری مشترکی که می تواند کمک شایانی برای جلوگیری از سیاسی شدن منابع انرژی باشد. در بخش پژوهش های تازه، گزارش بانک جهانی در مورد "چشم‌انداز بازار جهانی پرورش جلبک دریایی تا سال 2030" ارائه شده که فرصت های اقتصادی این حوزه را تبیین نموده است. همچنین در گزارش "پایش اقتصادی سوریه، تابستان 2023: پس لرزه‌های اقتصادی زمین لرزه‌های بزرگ" به بررسی آثار کنونی و پیامدهای آتی زمین لرزه مرگبار سوریه در سال 2023 پرداخته شده است. آنکتاد نیز در گزارشی به گذار توامان زنجیره های ارزش جهانی به زنجیره های سبز دیجیتال پرداخته و پیامدهای مثبت اقتصادی آن را برشمرده است. در بخش کتاب تازه نیز، کتاب تازه انتشار یافته "استفاده از ابزارهای تجاری برای مبارزه با تغییرات آب و هوایی" معرفی شده که به دغدغه مهم و شایع کنونی در قبال تجارت و تغییرات اقلیمی می‌پردازد.

  مرکز پژوهش ­های اتاق ایران، تهیه و انتشار سلسله گزارش­­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در شصت و هشتمین گزارش از این سلسله گزارش­ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­ای محیط ژئواکونومیک ایران و خلاصه­ ای از آخرین گزارش­ها و انتشارات بین ­المللی در قالب بخش پژوهش­های تازه، ارائه شده است.

در بخش تحولات جهان، نفوذ چشم­گیر چین در میان کشورهای حاشیه خلیج فارس سبب شده تا منافع ژاپن، به عنوان متحد قدرتمند کشورهای غربی در خطر قرار گیرد. لذا در مقابله با چین و در رقابت با خریداران نفت و نیز با هدف تامین امنیت انرژی، اقبال ژاپن به همکاری با کشورهای نفتی و تلاش برای انعقاد توافقنامه­ های متعدد در حوزه انرژی با ایشان به وضوح افزایش یافته است. پیوستن بریتانیا به توافق ترانس پاسیفیک، که به مقابله با نفوذ پکن در منطقه هند و اقیانوس آرام شهره است، نیز در همین راستا تحلیل  می­شود. از سوی دیگر ادامه­ دار شدن جنگ روسیه و اوکراین، در شرایطی که به دلیل تحریم، امکان استقراض از خارج نیز عملا وجود ندارد، سبب افزایش میزان بدهی­ های داخلی روسیه و به صدا درآمدن زنگ خطر برای چشم انداز اقتصادی این کشور شده است.

در سطح منطقه اما، امارات توانسته رکورد جدیدی را در جذب سرمایه­ گذاری مستقیم خارجی در سال 2022 ثبت کرده و علی­رغم کاهش 12 درصدی حجم سرمایه ­گذاری مستقیم خارجی در جهان، رتبه دوم را در این حوزه در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا کسب کند. شکی نیست که توفیق امارات در سال­های اخیر، نتیجه­ ی سیاست­گذاری­های نظام ­مند اقتصادی است که از جمله آن می­توان به ایجاد وزارت­خانه سرمایه­ گذاری با هدف ارتقای بستر سرمایه‌گذاری ملی و بهبود رقابت­ پذیری و تلاش برای عبور از وابستگی به نفت به سمت افزایش سهم انرژی­های تجدیدپذیر اشاره نمود. با همین چشم انداز، امارات توسعه استفاده از خودروهای الکتریکی را هم در دستور کار قرار داده که در نتیجه این سیاست، منفعتی هم نصیب چین شده و فروش خودروهای چینی به طور کلی و خودروهای برقی چینی به طور خاص، در امارات روند صعودی به خود گرفته است. کویت هم در آغاز راه ایجاد یک صندوق ثروت برای جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و با هدف تقویت اقتصاد و کاهش اتکای آن به نفت است تا بتواند به موازات عملکرد سازمان سرمایه­ گذاری این کشور، اقتصاد را از بن بستی که به واسطه بی­ ثباتی سیاسی در آن به دام افتاده، رها سازد. از سوی دیگر، انعقاد قرارداد پر سر و صدای اخیر عراق با شرکت توتال فرانسه جلب­توجه می­کند که بدون شک دستاوردهای اقتصادی برجسته ای برای اقتصاد عراق به ارمغان خواهد آورد.

در بخش پژوهش­های تازه، مروری بر چند گزارش تازه انتشار یافته توسط بانک جهانی و یونیدو انجام شده که موضوعاتی از قبیل تاثیر اقتصاد چرخشی در اقتصادهای در حال توسعه، استفاده از خطوط فرا فقر به جای خط فقر مطلق در سنجش پیشرفت­های حاصل شده در مسیر فقرزدایی، وضعیت و روند قیمت­ گذاری کربن در سال 2023 و تاثیر آن در توسعه پایدار و نهایتا، هم­افزایی شرکت­های دولتی و خصوصی در گسترش استفاده از فناوری­های سبز را در بر دارد. همچنین مطالعه­ ای در بانک توسعه آسیایی انجام شده که تحلیل جامع و روشنگری را از چالش­ها و فرصت­های پیش­روی بنگلادش، به عنوان یکی از نمادهای موفقیت در جهان در حال توسعه، در قالب یک کتاب ارائه می ­دهد.

مرکز پژوهش­های اتاق ایران با انتشار گزارش " دیپلماسی اقتصادی برزیل" به بررسی ساختار اقتصادی و تجاری بزریل، مهمترین اسناد و استراتژی‌های کلان اقتصادی این کشور و روابط اقتصادی ایران و برزیل می پردازد. برخی از مهمترین نکات مطرح شده در این گزارش شامل موارد ذیل است.

• ارزش تجارت برزیل در سال 2022 برابر با ۱.۳ تریلیون دلار بوده است. مهمترین شرکای تجاری برزیل در سال 2022 عبارت بودند از: چین، ایالات متحده، آرژانتین، هلند، آلمان، کره جنوبی، ایتالیا، اسپانیا و مکزیک. این کشورها حدود 60 درصد از کل تجارت برزیل در سال 2022 را تشکیل می‌دادند.
• عمده صادرات برزیل در سال 2022 عبارت بودند از: سویا، سنگ‌آهن، نفت خام، کنجاله سویا، گوشت، مرغ، قند، اتومبیل، هواپیما و تجهیزات الکتریکی. در همین سال، واردات اصلی برزیل نیز شامل تجهیزات الکتریکی، تجهیزات حمل‌ونقل، محصولات شیمیایی، سوخت‌ها، دارو، آهن و فولاد، منسوجات کفش و کاغذ بود.
• برزیل سیاست تجاری مبتنی بر تعرفه را برای محافظت از صنایع داخلی و تضمین رقابت عادلانه به کار می‌گیرد؛ از همین رو این کشور دارای میانگین نرخ تعرفه اعمال شده نسبتاً بالایی است. به علاوه ، برزیل موانع غیر تعرفه‌ای مانند سهمیه بندی، مجوز واردات و مقررات فنی را برای تنظیم واردات و حفاظت از صنایع داخلی اعمال کرده است.
• دولت برزیل با هدف ارتقای صادرات و تحریک رشد اقتصادی، یارانه‌های صادراتی را به روش‌هایی همچون معافیت‌های مالیاتی، کمک‌های بلاعوض، وام‌ها و سایر کمک‌های مالی ارائه می‌کند.
• برزیل از اعضای سازمان تجارت جهانی و بازار مشترک جنوبی (مرکوسور) است.
• برزیل نظام‌های تجارت خارجی خود را عموما در قالب بلوکی سازمان داده است و سازمان منطقه‌ای مرکوسور مهمترین سازمان در این راستا برای سیاست تجاری برزیل به شمار می‌رود. این امر تا حدی در سیاست تجاری این کشور چشمگیر است که به جز شیلی که برزیل از سال 2018 یک معاهدۀ تجارت آزاد با آن امضا کرده است، دیگر تفاهم‌نامه‌های تجاری برزیل در قالب بلوکی و با واسطۀ سازمان مرکوسر است.
• برزیل به منظور تنوع بخشیدن به اقتصاد خود و افزایش رقابت‌پذیری بین‌المللی، بر توسعه صادرات تاکید زیادی دارد و دولت مشوق‌های فراوانی را در به صنایع صادرات محور ارائه می‌کند.
• دولت برزیل حضور خود در بخش‌های معدن، استخراج نفت، و الکتریسیته را کاهش داده یا به طور کلی حذف کرده است. همچنین، گام‌هایی برای تقویت اداره و شفافیت بنگاه‌های دولتی فدرال برداشته شده است که ورود رقیبان در آن حوزه‌ها را تسهیل می‌کند. با این حال، رد پای بنگاه‌های دولتی در اقتصاد برزیل همچنان پررنگ هستند و سهام عمدۀ بسیاری از نهادهای خصوصی نیز در اختیار بنگاه‌های دولتی است.
• از مجموع 53.16 میلیارد دلار صادرات ایران در سال 1401، برزیل تنها 0.13 درصد را به خود اختصاص داده است و از این نظر در جایگاه چهل‌ویکم در میان شرکای تجاری ایران قرار گرفته است. در حوزه واردات نیز این کشور از مجموع 59.65 میلیارد دلار واردات ایران با اختصاص 0.66 درصد به خود، در جایگاه 16 قرار گرفته است.
• ایران و برزیل فاقد هر گونه موافقت‌نامه اقتصادی هستند. تنها سند رسمی ‌در خصوص همکاری‌های اقتصادی میان دو کشور «بیانیه مشترک همکاری‌های اقتصادی و کشاورزی ایران و برزیل» است که در سال 1393 در جریان دیدار وزیر کشاورزی ایران و وزیر کشاورزی، دام و تامین غذای برزیل به امضا رسید و بر توسعه همکاری‌های کشاورزی و همکاری‌های اقتصادی در زمینه مبادلات تجاری، ارز، کالا و نفت تأکید دارد.
• فقدان موافقت‌نامه‌های تجارت آزاد و ترجیحی میان دو کشور، عدم عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی، تحریم‌های بانکی و کشتی‌رانی، فاصله جغرافیایی دو کشور و ناآشنایی تجار برزیلی با تنوع محصولات صادراتی ایران مهم‌‌ترین تهدیدها در مسیر توسعه تجارت میان دو کشور هستند.
• توسعه تجارت میان ایران و برزیل، پیش از هر چیز نیازمند ارائه تعریفی از این کشور در کلیت اقتصاد و تجارت خارجی ایران و تلاش برای فراهم کردن بایسته‌های تجارت با برزیل همچون حمل‌ونقل، گمرک و توافق‌های تسهیل تجارت، مطابق این تعریف است.

    مرکز پژوهش ­های اتاق ایران تهیه و انتشار سلسله گزارش ­های "پایش تحولات تجارت جهانی" را با هدف بررسی رویدادهای کلیدی در محیط ژئواکونومیک ایران، در دستور کار قرار داده است. در این گزارش ­ها مسائل مهم روز از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در چهل و سومین گزارش از این سلسله گزارش­ ها، گلچینی از تحولات اخیر در دو لایه جهانی و منطقه ­ای محیط ژئواکونومیک ایران ارائه شده و آخرین روندها و پیش­ بینی ­های اقتصادی تهیه شده توسط بزرگ ­ترین نهادهای اقتصادی بین ­المللی، در قالب داده­ های تازه مورد واکاوی قرار گرفته اند.

در بخش تحولات جهان روسیه در گسترش جهانی سیستم پرداخت خود "میر" که برای دورزدن تحریم‌های غرب ایجاد شده، با مشکلاتی مواجه است. بانک‌های خارجی تمایلی به پیوستن به سیستم میر ندارند؛ زیرا در تلاش برای به‌حداقل‌رساندن خطر تحریم‌های (بالقوه) علیه خود هستند. از سوی دیگر از 24 فوریه 2022، اتحادیه اروپا شش دور تحریم را علیه روسیه به همراه اقدامات تکمیلی برای افزایش کارایی آنها و لیست بلندبالایی از افراد و شرکت‌های برجسته در لیست سیاه، اعمال کرده است. این تحریم‌ها شامل تحریم واردات نفت و زغال‌سنگ، ممنوعیت صادرات فناوری‌های پیشرفته، محدودیت‌های شدید در حمل‌ونقل جاده‌ای و دریایی، اخراج بانک‌های کلیدی روسیه از سیستم سوئیفت و تعلیق رسانه‌های دولتی روسیه که به انتشار اطلاعات نادرست و تبلیغات طرف‌دار جنگ متهم شده‌اند می‌باشد. در مقابل پوتین اعلام کرد که گازپروم در حال نهایی کردن جزئیات ساخت پروژه خط لوله گاز سایوز وستوک با شرکای چینی و مغولی خود است. خط لوله جدید می‌تواند روسیه را به بازیگر بلامنازع در بازار گاز چین بدل نماید و از دیگر سو چین را به مهم‌ترین بازار گازی روسیه تبدیل و به‌تدریج جایگزین اتحادیه اروپا نماید. خروج روسیه از بازار گاز اروپا سبب شده وزیر اقتصاد آلمان هشدار بدهد که این کشور با وجود تکمیل حداکثری ذخایر این کشور ممکن است با کمبود گاز طبیعی در زمستان روبرو شود. او تأکید کرد که بر اساس داده‌های موجودی ذخیره‌سازی گاز انبارهای گاز این کشور بیش از 90 ٪ پر است اما تا پایان زمستان کاملاً مصرف می‌شود، زیرا روسیه جریان گاز به‌سوی آلمان را تقریباً قطع کرده است. اما در خبری دیگر حزب حاکم مجارستان می‌خواهد از شهروندان این کشور نظرسنجی کند که آیا از تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه روسیه به دلیل جنگ در اوکراین حمایت می‌کنند.

  در تحولات منطقه‌ای   بانک‌های ترکیه به دنبال هشدار واشنگتن، استفاده از سیستم پرداخت میر روسیه را متوقف کرده‌اند.   آن سوتر ازبکستان نیز هشدار آمریکا را جدی گرفت و سیستم بانکی ازبکستان نیز همکاری با سیستم پرداخت بانکی روسیه و کارت‌های بانکی موسوم به میر را متوقف کرد. مقامات تجاری ترکیه از برنامه اتصال ریلی ترکیه با قطر و سایر اعضای شورای همکاری خلیج‌فارس خبر داده‌اند. این اتصال باتوجه‌به فقدان مرز میان ترکیه و این کشورها از طریق کویت و عراق صورت می‌گیرد. رئیس‌جمهور مصر اخیراً اعلام کرد که سه بندر جدید با استفاده از درآمد کانال سوئز برای حمایت از اقتصاد ملی احداث می‌شود. بندرهای جدید در راستای توسعه صنعت گردشگری احداث می‌شود.      

در بخش داده‌های تازه گزارش جدید آژانس بین‌المللی انرژی نشان می‌دهد که علی‌رغم کاهش چشمگیر واردات نفت اتحادیه اروپا از روسیه، اروپا هنوز مهم‌ترین بازار نفتی روسیه است. آلمان، هلند و لهستان بزرگ‌ترین واردکنندگان نفت روسیه در اروپا در سال گذشته بودند اما هر سه این کشورها ظرفیت واردکردن نفت خام از طریق دریا را دارند. بااین‌حال، کشورهای محصور در خشکی در اروپای شرقی، مانند اسلواکی یا مجارستان، جایگزین کمی برای تأمین خط لوله از روسیه دارند.

داده­های تازه آمار قابل تاملی از سرمایه گذاری مستقیم خارجی ارائه کرده است. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در 2021 با رشدی 64 درصدی نسبت به 2020 به 1580 میلیارد دلار رسیده است. کشورهای در حال توسعه بخش قابل‌توجهی از این میزان را جذب کرده‌اند. سهم ایران از این میزان سرمایه‌گذاری تقریبا هیچ بوده است.

داده‌های آنکتاد نشان می‌دهد که ایالات متحده، هند و پاکستان بالاترین میزان کسری تراز تجاری در 2021 را داشته‌اند. از دیگر سو چین و آلمان بالاترین مازاد را داشته‌اند.   وابستگی جهان در حال توسعه به واردات کالاهای اساسی  ، رشد چشمگیر تولید ناخالص داخلی امارات   و رشد 147 درصدی مازاد تجاری عربستان   در کنار   رشد 26 درصدی صادرات غیرنفتی این کشور و پیش‌بینی صندوق بین‌المللی پول از رشد اقتصاد عراق از دیگر داده­های ارائه شده در این بخش است.

مرکز پژوهش­های اتاق ایران با انتشار گزارش " سند سیاست تجاری امارات" به بررسی ساختار اقتصادی و تجاری امارات متحده عربی و مهمترین اسناد و استراتژی ‌های کلان اقتصادی این کشور می پردازد. برخی از مهمترین نکات مطرح شده در این گزارش شامل موارد ذیل است.

• امارات متحده عربی مهمترین همسایه ایران در حوزه تجارت است و نه تنها یکی از مراکز عمده تجارت در منطقه به شمار می‌رود، بلکه طی دهه ‌های اخیر همواره جزء مهمترین شرکای تجاری منطقه ‌ای ایران بوده است. هرچند طی سال‌های اخیر و به دنبال تحریم‌های یک­جانبۀ ایالات متحده علیه ایران و برخی مشکلات سیاسی میان ایران و امارات، حجم تجارت دوجانبه کاهش پیدا کرده است، با این حال امارات کماکان یکی از جذاب‌ترین کشورهای منطقه برای بخش خصوصی ایران به شمار می‌آید.
• در حوزه سیاست تجاری امارات بر شکل‌دهی به موافقت ‌نامه‌ های تجارت آزاد با طیفی از کشورها متمرکز شده است و این کشورها را به‌عنوان بازارهای هدف برگزیده است. دولت این کشور در سال 2021 اعلام کرد که امضای فوری موافقت ‌نامه جامع همکاری اقتصادی با ۸ کشور شامل هند، بریتانیا، ترکیه، کره جنوبی، اتیوپی، اندونزی، اسرائیل و کنیا را در دستور کار خود قرار داده است. همچنین این کشور عضو مجموعه بزرگی از سازمان‌های بین‌المللی در حوزۀ تجارت است که از جمله مهمترین آنها سازمان تجارت جهانی، شورای همکاری خلیج فارس، موافقت نامه تجارت آزاد GCC-EFTA و منطقۀ تجارت آزاد پان ‌عربی هستند.
• قرارداد تجارت آزاد هند با امارات که اخیراً امضا شده است، هرچند به خودی خود مشکلی برای ایران به وجود نمی‌آورد، با این حال از ارزش بندر چابهار به عنوان کانون تجارت منطقه‌ای هند کم خواهد کرد. فعال شدن بندر چابهار با مشارکت هند کمک خواهد تا حداقل کانون تجارت منطقه‌ای هند با مقصد روسیه و آسیای مرکزی در سواحل ایران شکل بگیرد.
• توافق ‌نامۀ تجاری میان ترکیه و امارات متحده عربی این پتانسیل را دارد که خود به یک مزیت اقتصادی، سیاسی و ترانزیتی مهم برای ایران تبدیل شود. با توجه به تنش‌های موجود میان عربستان سعودی و ترکیه از یک سو و قطر از سوی دیگر، با شکل‌گیری توافق‌نامه تجارت میان امارات و ترکیه، ایران می‌تواند نقش مهمی در اتصال همۀ این کشورها به یکدیگر ایفا کند.
• ایجاد و توسعه دانش تخصصی-فنی لازم برای ورود بخش خصوصی به حوزه­های نوین همکاری اقتصادی با امارات ضرورت دارد؛ این دانش هر چند در ایران وجود دارد، به واسطه تحریم‌های طولانی علیه اقتصاد ایران، با فعالیت‌های تجاری کشور پیوند نخورده است.
• یکی دیگر از مسائل فنی موجود در روابط تجاری دوجانبه، ضرورت ایجاد و توسعه بخش‌های حقوقی در شرکت‌های تجاری که قصد همکاری اقتصادی با امارات را دارند؛ با توجه به پیچیدگی روزافزون فرایندها و سازوکارهای تجارت بین‌الملل، این مسئله بیش از همیشه حیاتی به نظر می‌رسد.
• تلاش برای جذب سرمایه اماراتی در پروژه‌های زیرساختی که دست‌کم بر اساس اسناد بالادستی ملی، مورد حمایت سیاست‌گذار است، یک حوزۀ دیگر برای همکاری به نظر می‌رسد. از جمله این گونه همکاری‌ها می‌توان به مشارکت‌ امارات با بخش خصوصی و دولتی ایران در پروژه‌های حمل‌ونقل و ترانزیت، انرژی‌های تجدیدپذیر، توریسم و استارتاپ‌های فعال در زمینه خدمات الکترونیک و هوش مصنوعی اشاره کرد.
• در نهایت، با توجه به تلاش امارات برای افزایش تولید و صادرات محصولات غذایی، سرمایه‌گذاری مستقیم شرکت‌های ایرانی در امارات از جمله موضوعاتی است که می‌تواند فرصت‌های مناسبی را در اختیار صنایع غذایی ایران قرار دهد.

سازمان همکاری شانگهای در اصل یک پیمان نظامی-امنیتی است تا یک پیمان اقتصادی و تجاری. این سازمان هم اینک 9 عضو دائم (چین، روسیه، هند، ایران، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، ازبکستان و تاجیکستان) و سه عضو ناظر (مغولستان، افغانستان و بلاروس ) دارد. مساحت کل کشورهای عضو (اصلی و ناظر) این سازمان معادل 37 میلیون متر مکعب از سطح خشکی‌های کره زمین است.
در این گزارش، ابتدا به بیان مقدماتی از شکل‌گیری این سازمانو اعضای آن پرداخته خواهد شد، سپس یه بیان مزیت‌های آن از لحاظ جغرافیایی، جمعیتی، اقتصادی، انرژی و ... پرداخته خواهد شد. در نهایت با استفاده از پرسشنامه، با استفاده از نظر خبرگان، به تأثیرات عضویت ایران در این سازمان بر مولفه‌های اقتصادی، امنیتی، سیاسی، اجتماعی و ... پرداخته خواهد شد.

چکیده

سرمایه موتور محرکه رشد و توسعه اقتصادی در تمام نظریات و الگوهای رشد اقتصادی محسوب می‌گردد. ازاین‌رو، جذب سرمایه کافی به‌منظور تأمین منابع مالی طرح‌های اقتصادی ازجمله مهم‌ترین دغدغه‌های تصمیم‌گیرندگان اقتصادی در هر جامعه است . کشورهای درحال‌توسعه معمولا با کمبود سرمایه مواجه بوده‌اند. لذا، همواره سعی نموده‌اند که برای جبران آن از استقراض خارجی استفاده کنند، اما به دلیل بحران‌های ناشی از بازپرداخت آن، امروزه سرمایه‌گذاری خارجی به‌عنوان جانشینی برای آن و ابزاری برای رسیدن به هدف رشد اقتصادی مطرح‌شده است. معمولا به هر سرمایه‌گذاری در کشورهای بیگانه از سوی شرکت‌های خصوصی و افراد حقیقی (غیر از کمک‌های دولتی )، سرمایه‌گذاری خارجی می‌گویند. با توجه به امکان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی(FDI) در کشورهای مختلف جهان، به‌ویژه در سال‌های اخیر- که اغلب کشورها اقدامات اساسی در راستای جلب بیشتر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی انجام می‌دهند- مطلوب بودن یک یا چند متغیر از انگیزه‌های اقتصادی مالی و فنی یا عوامل حمایتی، سیاسی و جغرافیایی برای اقدام شرکت‌های مذکور برای سرمایه‌گذاری در یک طرح خاص در یک کشور کافی نخواهد بود؛ بلکه ارزیابی تمام عوامل و به‌صورت یک مجموعه منجر به اتخاذ تصمیم انجام سرمایه‌گذاری یا عدم انجام سرمایه‌گذاری می‌گردد. در همین راستا در این پژوهش ابتدا به بررسی روند و وضعیت فعلی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران پرداختیم و طبق آمار آنکتاد مشخص شد که ایران در این زمینه وضعیت مناسبی ندارد. کشور ایران طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده به سرمایه‌گذاری خارجی بیش از 40 میلیارد دلار به‌صورت سالانه نیاز دارد درحالی‌که بیشترین میزان جذب سرمایه عدد 4.5 میلیارد دلار در  سال 2012 بوده است که چیزی کمتر از 1 درصد تولید ناخالص داخلی ایران است. این عدد در سال‌های پس از 2012 روند نزولی داشته است و هرچند پس از اجرای توافق ایران و گروه 5+1نشانه‌هایی از بهبود این شاخص دریافت می‌شود اما بازهم با میزان مطلوب این شاخص به دلایل متعددی فاصله داریم. در ادامه به بررسی برخی از متغیرهای اقتصادی پرداختیم و بیان شدکه گرچه وضعیت ایران ازنظر موقعیت جغرافیایی و جمعیتی می‌تواند به‌عنوان یک بازار مطلوب قلمداد شود اما با احتساب این موارد باز میزان جذب سرمایه‌گذاری خارجی بسیار کم است. در ادامه یکی از دلایل میزان کم سرمایه‌گذاری خارجی را عدم وجود زیرساخت‌های مناسب برشمردیم و اشاره شد که دلایل متعدد دیگری باعث پایین بودن میزان FDI در ایران است. سپس برخی از مهم‌ترین عوامل و به‌نوعی موانع تأثیرگذار در جذب FDI  را بر طبق گزارش‌های معتبر بین‌المللی که مورد رجوع سرمایه‌گذاران در سطح جهان است بررسی کردیم. طبق گزارش آزادی اقتصادی وضعیت ایران در مقایسه با سایر کشورها بسیار نامطلوب بود. در شاخص توانمندی تجارت ایران از بین 138 کشور موردبررسی رتبه 131 را کسب کرده بود و در آخرین گزارش بانک جهانی در مورد شاخص سهولت کسب‌وکار ایران در بین 189 کشور موردبررسی در رده 118 قرار داشت که باز با وضعیت مطلوب فاصله بسیار زیادی وجود دارد. هرکدام از این گزارش‌ها زیر شاخص‌هایی را برای رتبه‌بندی کشورها مدنظر قرار داده‌اند که با بررسی این زیر شاخص‌ها می‌توان به دلایل و موانع اساسی جذب FDI و حتی سایر ضعف‌های تجاری و اقتصادی کشور پی برد و از دل همین موانع می‌توان به راهکارهایی دست‌یافت. در انتهای گزارش و در قسمت نتیجه‌گیری راهکارها و توصیه‌هایی که از بررسی‌های صورت گرفته حاصل‌شده است ارائه‌شده که در صورت عملی شدن می‌تواند در جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی کمک کند.

به منظور آشنایی هرچه بیشتر فعالین اقتصادی با مفاهیم اقتصادی و به­ کارگیری صحیح این موارد در تحلیل ­های اقتصادی محیط کسب ­و کار، ایده تهیه و ارائه بروشورهایی با عنوان "اقتصاد به زبان ساده" در معاونت اقتصادی اتاق ایران طرح گردید و توسط مرکز تحقیقات و بررسی ­های اقتصادی به اجرا درآمد. شماره پنجم این بروشور به بحث "جذب سرمایه­ گذاری خارجی" اختصاص یافته است.

رشد اقتصادی از مهمترین متغیرهای اقتصادی است که همواره مورد توجه اقتصاددانان و سیاست گذاران اقتصادی کشورها قرار دارد. لازمه رشد و توسعه اقتصادی و ورود به فعالیت ­های اقتصادی، در اختیار داشتن سرمایه است. درحقیقت تشکیل سرمایه به دلیل اهمیت نهاده سرمایه به عنوان یکی از عوامل تولید، از جایگاه ویژه ­ای در رشد و توسعه جوامع برخوردار است. سرمایه ­گذاری یکی از بخش ­های اساسی و غیر قابل تفکیک اقتصاد هر کشور است که به دو صورت داخلی و خارجی انجام می­شود. در تئوری اینگونه استدلال می­ شود که نرخ پایین پس­ انداز، یکی از موانع اصلی انجام سرمایه ­گذاری در کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه است. در چنین شرایطی ورود منابع مالی خارجی به عنوان مکمل مناسبی برای پس انداز داخلی توصیه می شود. سرمایه ­گذاری خارجی یکی از راهکارهای پیشنهادی برای ورود منابع به کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه است. از همین رو در این نسخه از بروشور، به اهمیت سرمایه­ گذاری خارجی، تعریف سرمایه گذاری مستقیم و غیرمستقیم خارجی و مفاهیم مرتبط در ادبیات سرمایه­ گذاری مستقیم خارجی پرداخته شده است.

مساعد بودن محیط کسب و کار برای جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی و رخ دادن سرریزهای حاصل از آن دارای اهمیت فراوان است و فاکتورهایی مانند فساد و بوروکراسی، حقوق مالکیت معنوی، حکمرانی خوب، کیفیت زیرساخت های کشور، امنیت اقتصادی و غیره از عوامل موثر بر محیط کسب و کار یک کشور هستند که در بروشور پنجم، تاثیر مولفه های مذکور بر محیط کسب و کار و در نتیجه جذب سرمایه گذاری خارجی مورد بررسی قرار گرفته است.

یکی از مهمترین فاکتورهای موثر بر وضعیت جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی در کشور ایران، محیط کسب و کار است. بررسی عوامل موثر بر محیط کسب و کار ایران حاکی از شواهدی از قبیل وجود فساد در کشور، ضعف در امنیت اقتصادی، ضعیف بودن مالکیت معنوی، نامناسب بودن کیفیت زیرساخت های کشور، وجود مخاطرات سیاسی و پایین بودن شاخص حکمرانی می باشد. شاخص های بین المللی متعددی وجود دارند که جایگاه ایران در این شاخص ها، تاییدی بر وضعیت نامناسب محیط کسب و کار کشور برای ورود سرمایه گذاران خارجی است. در قسمتی از بروشور به بررسی وضعیت ایران در گزارش انجام کسب و کار بانک جهانی، شاخص حکمرانی جهانی، شاخص ادراک فساد و شاخص حقوق مالکیت بین المللی، پرداخته شده است. شایان ذکر است که وضعیت مولفه­ های کیفیت نیروی انسانی و توانمندی بنگاه­ها و سطح تکنولوِژی صنعت نیز در کشور به عنوان عوامل موثر بر جذب سرمایه­ گذاری مستقیم خارجی مورد بررسی قرار گرفته­اند.

شواهد موجود حاکی از آن است که با توجه به شرایط و بسترهای نهادی نامناسب در کشور، سرمایه­ گذاران بومی نیز تمایلی به سرمایه­ گذاری در بخش های مولد با ریسک های بالا و بازدهی پایین ندارند. از این رو نمی توان از سرمایه گذاران خارجی، انتظار سرمایه گذاری در بخش های تولیدی که منجر به رشدهای بالای اقتصادی می شود را داشت. چنانچه سرمایه گذاران خارجی به این بخش ها ورود پیدا کنند، با توجه به قدرت بالای چانه زنی خود، شرایطی را به کشور تحمیل خواهند کرد. در فضایی که اوضاع اقتصادی برای جذب سرمایه های خارجی مناسب نیست، ورود این سرمایه ها به کشور بیشتر در جهت بهره برداری از منابع طبیعی و بازار ایران سوق پیدا می کند و نه در بخش هایی که برای خیز اقتصادی مورد نیاز کشور است. از همین رو در صورتی که دولت از قدرت چانه زنی قابل قبولی در برابر شرکت های خارجی برخوردار باشد، استراتژی توسعه صنعتی تدوین گردد و ظرفیت جذب بالایی برای بهره مندی از سرریزها ایجاد گردد، استقبال از ورود سرمایه های خارجی می تواند مضمون توسعه ای داشته باشد و در غیر این صورت نمی توان از ورود سرمایه های خارجی به کشور انتظار معجزه و تحرک اقتصادی داشت.