ناشر: واحد اطلاعات اکونومیست- نوامبر 2021
خلاصه مدیریتی
گزارش حاضر به تحلیل وضعیت سیاسی و اقتصادی کشور با توجه به تغییرات اتفاق افتاده از اوایل اکتبر سال 2021 (اواسط مهر 1400) پرداخته و چشم اندازی از روندهای سیاسی و اقتصادی مهم را در دوره 26- 2022 ارائه میدهد. این گزارش همچنین شامل چشم اندازی مختصر از وضعیت مهمترین متغیرهای سیاسی و اقتصادی جهان است.
- تغییرات مهم از چهارم اکتبر: تأخیر در آغاز مذاکرات هسته ای حاکی از آن است که هیچ گونه کاهش تحریمی پیش از سهماهه دوم سال ۲۰۲۲ به وقوع نخواهد پیوست. لذا رشد صادرات نفت در سال 22/2021 کمی کندتر و در سال 23/2022 کمی سریعتر از میزانی است که پیشبینی شده بود. لذا انتظار میرود نرخ ارز ایران در سالهای 26-2022 به طور متوسط حدود 236،000 ریال در ازای هر دلار آمریکا باشد. همچنین علیرغم اینکه نرخ تورم سالانه تقریبا در سال 2021 بالاتر از 40 درصد بوده، پیش بینی می شود که در ماه پیش رو، نرخ تورم به زیر ۴۰ درصد کاهش یابد.
- ریسکهای اصلی معطوف به پیش بینی ها: مخاطرات موجود، به ترتیبِ احتمال وقوع، اثرگذاری و میزان شدت عبارت است از تداوم مارپیچ ابرتورمی و از بین رفتن اطمینان به ریال، عدم برقراری توافق هسته ای، بدتر شدن شرایط اقتصادی، وقوع اعتراضات و وقوع بحران بانکی در نتیجه سیاست پولی غیرمسئولانه.
- چشم انداز 26-2022 از منظر ثبات سیاسی: با انتخاب آقای رئیسی به عنوان رئیس جمهور در اواسط سال 2021، به نظر میرسد مقامات ایرانی رغبت کمتری به دنبال کردن دیپلماسی با غرب داشته باشند. همچنین کاهش استانداردهای زندگی از زمان وضع مجدد تحریمها در اواسط سال 2018 و نیز آسیبهای اقتصادی ناشی از بحران کروناویروس، سبب میشود که ثبات سیاسی این دولت در میانمدت با چالشهایی مواجه باشد.
- چشم انداز 26-2022 از منظر روابط بین الملل: بحرانیترین جنبه سیاست خارجی ایران در سالهای پیشرو، رابطه آن با ایالات متحده و تامین منافع اقتصادی ناشی از کاهش تحریم برای امنیت کوتاهمدت است. در دولت بایدن و حداقل تا سال ۲۰۲۴، شکلگیری توافق، محتملتر از عدم شکلگیری آن است. اما در میانمدت، شکست آمریکا در تحمیل محدودیتهای بیشتر بر حمایت ایران از نیروهای نیابتی خود در منطقه، تداوم تحریمهای دیرپای مرتبط با تروریسم و حقوق بشر علیه ایران، ادامه بیمیلی کسب و کارهای غربی برای سرمایهگذاری یا تجارت با ایران و نیز ادامه جنگ در سایه با اسرائیل، سبب میشود که توافق امضا شده حدوداً از اواخر سال ۲۰۲۳ متزلزل شده و در اواخر سال 2024 و پس از انتخابات ریاستجمهوری بعدی ایالات متحده، به طور کامل با شکست مواجه شود. همچنین مذاکرات ایران با عربستان هم در میان مدت بعید است به تغییر معناداری در روابط ایران و عربستان منتهی شود. تمرکز ایران در راستای تلاش برای افزایش تابآوری، بر گسترش روابط با دو قدرت بزرگ شرقی (روسیه و چین) خواهد بود. همچنین تمایل ایران به ثبات در طول مرزهای خود، این کشور را به سمت دنبال کردن یک رابطه عملی و عملیاتی با طالبان در افغانستان سوق خواهد داد.
- چشم انداز 26-2022 از منظر روند سیاستها: با توجه به انتظار کاهش تحریمها از نیمه اول سال ۲۰۲۲، سیاست ایران در آغاز بر افزایش ظرفیت تولید در بخش نفت و گاز تمرکز خواهد داشت. سپس با بالا رفتن سطوح فقر و بار تورم فزاینده بر مصرف خصوصی، دولت بر افزایش تولیدات صنعتی و تولیدات کارخانهای، به عنوان ابزاری برای حفظ رشد اقتصادی تمرکز خواهد کرد. از سال ۲۰۲۴ نیز تنشهای تازه و رو به افزایش با ایالات متحده، باعث تشدید مجدد تحریمها خواهد شد که مستلزم برقراری مجدد سیاستها، حول خودکفایی و تابآوری است.
- چشم انداز 26-2022 از منظر سیاست مالی: ، فشارهای مالی در کوتاهمدت همچنان شدید خواهند بود. اما به دلیل سطوح بالاتر قیمتهای جهانی نفت و در نهایت کاهش تحریمهای آمریکا، چشمانداز، در اواخر سال مالی 22/2021، بهبود خواهد یافت. از آنجاکه در حال حاضر درآمد نفت به جای واریز به خزانه دولت، صرف خرید کالا در نظام تهاتری میشود، پیش بینی میشود که کسری مالی کشور از ۷ درصد تولید ناخالص داخلیِ برآورد شده برای سال 21/2020، در سال 22/2021 به ۹.۷ درصد تولید ناخالص داخلی افزایش یابد. اما با کاهش تحریم در نیمه اول سال 2022 و بهبود صادرات نفت، انتظار داریم که کسری بودجه در سال 24/2023 به طور متوسط به ۴.۳ درصد تولید ناخالص داخلی محدود شود. با وجود این، از اواخر سال ۲۰۲۳ و شکست مجدد توافق هستهای، درآمدهای نفتی و تا حدودی درآمدهای مالیاتی کاهش یافته و کسری بودجه به ۵.۹ درصد تولید ناخالص داخلی در سال 27/2026 خواهد رسید
- چشم انداز 26-2022 از منظر سیاست مالی: در سال ۲۰۲۲ و پیش از آنکه آثار ناشی از درآمدهای نفتیِ بالاتر، فشار تورمی بر پول ملی و فشارهای تورمی ناشی از کسری بودجه را تسهیل کند، بانک مرکزی نرخ سپرده یکشبه را افزایش خواهد داد. در ادامه و پیش از معکوس شدن این روند از سال ۲۰۲۴ و به واسطه شروع مجدد تحریمهای آمریکا و افزایش تورم، بانک مرکزی چرخه انقباض پولی خود را به منظور حمایت از رشد اقتصادی متوقف خواهد کرد.
- چشم انداز 26-2022 از منظر رشد اقتصادی: افزایش تولید صنعتی، صادرات بالاتر نفت به چین و افزایش نرخ واکسیناسیون، موجب رشد مثبت در سال 22/2021 خواهد شد. با این حال، طولانی شدن مذاکرات، افزایش بیشتر صادرات را در سال 22/2021 محدود و بار تورمی را افزایش خواهد داد. لذا انتظار میرود رشد واقعی تولید ناخالص داخلی در سال 22/2021 به حدود ۲ درصد کاهش یابد. در سال 23/2022، افزایش صادرات نفت تا حدود 200 درصد، سبب افزایش نرخ رشد اقتصادی به ۸.۹ خواهد شد. اما به دلیل ماهیت نامتوازن این بازیابی، تجدید تحریمها از سال ۲۰۲۴، احتمالاً اقتصاد را در سالهای 25/2024 تا 27/2026 به رکود باز خواهد کشاند.
- چشم انداز 26-2022 از منظر تورم: کمبودهای مرتبط با تحریم و پولی کردن کسری بودجه، سبب رسیدن نرخ تورم سالانه در ژانویه تا سپتامبر و به طور متوسط به ۴۶.۴ درصد شد. اما افزایش صادرات نفت طی نیمه نخست دوره پیشبینی، کمبود ارز خارجی و تورم را کاهش داده و انتظار میرود که تورم در سال ۲۰۲۲ به ۲۳ درصد کاهش یابد. با تداوم این روند، میانگین تورم در سال ۲۰۲۳ به ۱۷.۲ درصد کاهش خواهد یافت. اما با شکست توافق، در سالهای 2024-26 مجدداً تورم بروز خواهد کرد.
- چشم انداز 26-2022 از منظر نرخ ارز: نرخ ارز بازار به احتمال زیاد از اوایل تا اواسط سال ۲۰۲۲ تا اواخر سال ۲۰۲۳ و به دلیل بهبود روابط با ایالات متحده تقویت میشود، اما اواخر دوره پیشبینی و با اعمال مجدد تحریمها به شدت تضعیف شده و به 297،780 در مقابل هر دلار آمریکا در پایان سال 2026 خواهد رسید.
- چشم انداز 26-2022 از منظر بخش خارجی: انتظار بر این است که صادرات نفت در سال ۲۰۲۲ در مقایسه با سطح فعلی (بین 600 تا 700 هزار بشکه در روز) افزایش یافته و به متوسط بیش از ۲ میلیون و در سال 2023 نیز به 2.4 میلیون بشکه در روز برسد. همچنین پیشبینی میشود که مازاد حساب جاری به طور متوسط به ۹.۹ درصد تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۲۲-۲۳ رسیده و با شکلگیری مجدد تحریمهای نفتی از سال ۲۰۲۴ کاهش شدیدی را تجربه نماید.
- تازه ترین تحلیل های سیاسی:
- ایران در اول اکتبر سال جاری رزمایش نظامی کمسابقهای را در نزدیکی مرزهای شمال غربی خود با آذربایجان برگزار کرد که نشانگر افزایش تنشها در روابط دو کشور است. نزدیکی جمهوری آذربایجان به اسرائیل به عنوان تأمینکننده اصلی تسلیحات و مصرفکننده اصلی نفت این کشور، حمایت ترکیه از آذربایجان در چندین درگیری نیابتی و برگزاری رزمایش نظامی سه جانبه بین آذربایجان، ترکیه و پاکستان در اوایل سپتامبر و حدوداً در 500 کیلومتری مرزهای ایران، از جمله عواملی است که به نظر میرسد سبب ادامه برخی تنشها در روابط ایران با کشورهای مذکور باشد.
- در 9 اکتبر سال جاری و پیش از شروع مجدد مذاکرات با آمریکا، وزیر امور خارجه ایران، سفرهایی به سوریه و لبنان برای گفتگو با دولتهای متبوع این دو کشور و حزبالله انجام داد که نشان دهنده تمرکز سیاست خارجی ایران بر توسعة روابط منطقهای، به جای گسترش روابط با غرب است. حمایت ایران از متحدان منطقهای به عنوان عاملی بازدارنده در برابر مخالفان منطقهای مانند اسرائیل بوده و در زمانی که کشورهای عربی شروع به عادیسازی روابط با رژیم سوریه نمودهاند، سبب حفظ موقعیت محوری ایران خواهد شد.
- تاکید وزیر امور خارجه عربستان در جدی بودن ترمیم روابط با ایران، نشان میدهد که ریاض سیاست خارجی سازندهتری را در پیش گرفته است. خروج نسبی ارتش ایالات متحده از منطقه و از بین رفتن چتر حمایتی آن بر عربستان، تلاش عربستان برای حفظ نفوذ بر دولت آمریکا، به ویژه در رابطه با مذاکرات هستهای ایران، فرسودگی مالی و اعتباری عربستان در جنگ با یمن و نیز کاهش قیمت نفت و لذا نیازمند شدن به سیاست خارجی آشتی جویانه تر، سبب شده تا علیرغم باقی ماندن اختلافات اساسی، انتظار توافقی کوتاهمدت میان عربستان و ایران وجود داشته باشد.
- گفتگوی وزرای امور خارجه ایران و آذربایجان در 23 اکتبر سال جاری، درباره بهبود روابط دوجانبه پس از افزایش اخیر تنشها، نشان میدهد که هیچ یک از طرفین خواهان تشدید درگیری نظامی نیستند. اما پیش بینی میشود با توجه به نزدیکی آذربایجان به اسرائیل و تا حدی به ترکیه، تنشها در سطحی پایین و با تمرکز بر لفاظیها و شعارهای تند و تمرینهای نظامی نمادین متمرکز بماند.
- حمله به جایگاههای سوخت در سراسر ایران در 26 اکتبر، همزمان با تهدیدهای اخیر دولت اسرائیل برای به دست گرفتن رشتة امور، با هدف تشدید ناامیدی مردم از نخبگان سیاسی به عللی نظیر هزینههای سرسامآور زندگی و خدمات عمومی ضعیف انجام شد. فارغ از اینکه این حمله توسط چه کسی ساماندهی شده بود، پیش بینی میشود با افزایش تنشها در ماههای آتی بر سر طولانی شدن مذاکرات احیای برجام، حملات سایبری منظم، به عنوان بخشی از یک جنگ نامتقارن طولانی مدت در دستور کار اسرائیل قرار داشته باشد.
- افزایش حجم خواستههای ایران، سبب کند شدن پیشرفت در توافق هستهای شده است. لذا علاوه بر افزایش خطر خروج کامل ایالات متحده از مذاکرات، انتظار میرود توافق به جای پایان سال 2021، در اوایل سال 2022 حاصل شود. ایران علاوه بر آزادسازی سرمایههای مسدود شده، سطوح واضح و رو به افزایش صادرات نفت تا رسیدن به 5 میلیون بشکه در روز و نیز سطوح خاصی از تجارت و سرمایهگذاری با اروپا و افزایش حجم تجارت با آلمان و فرانسه به 5.7 میلیارد دلار را خواستار است. اگرچه تقاضای افزایش صادرات نفت واقعبینانه است، اما تجارت و سرمایهگذاری با اروپا مسئله پیچیدهای است، لذا پیش بینی میشود که توافق در کوتاهمدت صورت گرفته، اما پایدار نخواهد بود و احتمالاً در اواسط دوره پیشبینی (26-2022) از هم میپاشد. اگر مصالحه لازم به دلایل سیاسی انجام نشود، احتمالاً مذاکرات در نیمه دوم سال 2022 از هم خواهد پاشید و ایالات متحده، طرح جایگزین خود را برای جلوگیری از گسترش برنامه هستهای ایران عملیاتی خواهد کرد که شامل برقراری مجدد سیاست فشار حداکثری، تلاش هماهنگ با اسرائیل برای هدف قرار دادن زیرساختهای هستهای ایران با حملات سایبری و احتمالاً هوایی، حملات هوایی مستقیم به تأسیسات هستهای ایران در صورت روی کار آمدن یک دولت جمهوریخواه در سال 2024 در آمریکا و نهایتا سرعت بخشیدن به برنامه های هسته ای در امارات و عربستان سعودی خواهد بود.
- تازه ترین تحلیل های اقتصادی:
- بر اساس دادههای منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران در ابتدای اکتبر، نرخ بیکاری فصل به فصل افزایش داشته و به 9.6 درصد در پایان سه ماهه دوم سال 22/2021 رسیده است. با این وجود نرخ بیکاری هنوز در مقایسه با رقم سه ماهه پایانی سال 21/2020 کمتر است که میتواند ناشی از احیای رشد تولید ناخالص داخلی واقعی باشد که پس از دو سال رکود، در سال 21/2020 به 3.4 درصد رسید. اما دلیل مهم دیگر، تعداد زیاد افرادی است که از نیروی کار خارج شده و دیگر به عنوان افراد جویای کار ثبت نمیشوند. نرخ بالای عدم فعالیت (درصد جمعیت خارج از نیروی کار)، خطر بزرگی برای اقتصاد ایران در طول سالهای 26-2022 خواهد بود. همچنین نرخ بالای افراد شاغل در بخش خدمات، سبب شده تا ظهور مجدد کووید-19 یک خطر قابل توجه برای چشمانداز اشتغال به شمار رود.
- با توجه به هشدار مقامات برای کمبودآب، گاز و برق، انتظار میرود که محدودیتهای مالی، سرمایهگذاری دولت را در افزایش ظرفیت تولید برق محدود کند و کمبودهای فصلی به عنوان ترمزی برای رشد صنعتی و منبع نارضایتی عمومی باقی بماند.
- خبر اخیر وزیر نفت در مورد قصد دولت برای سرمایه گذاری 4.5 میلیارد دلاری در راستای افزایش تولید گاز در استان فارس، نشان دهنده اولویت بخش گاز به نفت به دلیل آسیبپذیری کمتر آن در مقابل تحریم و نقش آن در افزایش تابآوری اقتصادی است. لذا انتظار میرود که تولید گاز در دوره پیشبینی افزایش یابد. با این حال، با فرسوده شدن میادین قدیمیتر و تحریم سرمایهگذاری خارجی، رشد تولید گاز احتمالاً در دوره پیشبینی 26-2022 اندکی کاهش خواهد یافت.
- با انتخاب رئیس جدید سازمان بورس و اوراق بهادار ایران در اواسط اکتبر، یک راهبرد هفت مرحلهای برای توسعه بازار سهام مطرح شد که شامل برخی زمینههای بسیار حیاتی برای بهبود بازار سرمایه، از جمله توسعه ابزارهای نظارتی میشود. شاخص اصلی بورس اوراق بهادار تهران، پس از افت چشمگیر نسبت به دوران اوج خود در اوت 2020، به طور پیوسته صعود کرده و در نتیجه این فراز و فرود، حدود چهار برابر ارزش آن در ژانویه همان سال باقی مانده است. اگرچه اقتصاد ایران در سال مالی 21/2020 به مسیر رشد بازگشت، اما پس از دو سال رکود همراه با افزایش تورم، این افزایش تا حد زیادی با عوامل بنیادی بازار بیارتباط است. کاهش احتمالی تحریمها در سالهای 23-2022، با کمک به کاهش فشارهای ارزی و تورمی و افزایش نرخ بهره واقعی، ممکن است منبعی برای اصلاح بازار سهام باشد. به طور کلی انتظارها مبتنی بر رشد بازار سرمایه در دوره پیشبینی 26-2022 است، اگرچه با توجه به تعداد فزاینده سرمایهگذاران خرد، این بازارها مستعد نوسانات قابل توجهی هستند.
علاوه بر آنچه به طور مختصر گفته شد، در ادامه این گزارش، برخی روندهای سیاستی مهم در شمال آفریقا و خاورمیانه به همراه یک چشمانداز مختصر از اقتصاد جهانی، با توجه به جریان بازیابی از همهگیری کووید-19 و نیز تحلیلی از وضعیت قیمت و عرضه نفت ارائه شده است.